İsrail’in 7 Ekim 2023’te Gazze’ye yönelik başlattığı saldırıların bölgeye, özellikle de Irak’a ağır faturalarının olacağı yönündeki endişelerin eşliğinde Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi (IKBY) iki yıllık gecikmenin ve defalarca ertelemenin ardından sonunda 20 Ekim’de parlamento seçimlerine gidebildi. Rekabetçi bir ortamda gerçekleşen seçimlerde, bölgenin hegemonik güçleri Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) ve Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) kendilerine yakın 5 azınlık kotasıyla birlikte 100 sandalyeli parlamentoda toplamda 67 milletvekili almayı garantiledi.
Hiçbir aktörün tek başına hükümet kurma çoğunluğunu elde edemediği seçimlerde, geri kalan 33 sandalye ise çoğunlukla muhalefet arasında bölündü. Sonuçlar, bölgedeki en tartışmalı ve kırılgan dönemde dahi seçmenin iktidar güçlerini öncelediğini ve 30 yılı aşkın süredir iktidardaki iki Kürt partisi arasında devam eden güç dengesinin süreceğini gösterdi. Özellikle Bağdat hükümetinin son yıllarda KDP’yi ekonomik ve siyasi sopayla dizayn etmeye çalıştığı, KDP ile KYB’nin fiziki ayrışmasının hukuki bir zeminde ilerlediği ve İran-İsrail geriliminin tırmandığı oldukça sıkışmış bir dönemde, iki hegemon gücün hükümet kurma sürecinde birbirine daha da mecbur olduğu bir tablo çıktı. Hükümet tartışmalarının oldukça çekişmeli ve çok boyutlu olması da bölgenin demokrasi hafızasıyla uyuşuyor.
Hegemonik Güçler Konsolidasyonunu Koruyor
Normal şartlarda 2022'de yapılması beklenen ancak birkaç kez ertelenen seçimler, IKBY parlamentosunun görev süresinin dolmasına ve hükümetin meşruiyetinin zayıflamasına yol açtı. Altı yılın ardından gerçekleşen ve uluslararası gözlemci olarak yerinde takip ettiğim seçimler, kurumların demokratik meşruiyetinin yeniden sağlanması açısından önemli olsa da seçimlere katılım oranının 2018'e göre yüzde 59'dan yüzde 72'ye çıkması halkın demokrasiye olan inancını gösterdi.
KDP ile KYB, kendilerine ait peşmerge, istihbarat ve güvenlik güçlerine sahip olmanın yanında yerel ekonomiyi de kontrol ediyor. Seçim, IKBY'de 30 yıllık ikili yapıyı bozacak sonuçlar üretmedi. Barzani ailesinin liderliğindeki KDP, sarı bölge olarak tanımlanan Erbil ve Duhok'u kontrol ederken, Talabani ailesinin liderliğindeki KYB ise yeşil bölge olarak bilinen Süleymaniye ve Halepçe'yi kontrol ediyor.
2017’deki bağımsızlık referandumu sonrası araları oldukça kötüleşen iki parti; Kerkük, bütçe, Bağdat ile ilişkiler ve PKK konusunda oldukça zıt kutuplarda yer almayı sürdürüyor. Seçim kampanyasında da özellikle KYB’nin aşırı sert bir dille KDP’yi hedef alması, ilişkilerdeki gerilime işaret etmişti.
KDP, 2018'deki 45 sandalyenin gerisinde kalarak 39 sandalye alırken, KYB ise sandalye sayısını 21'den 23'e çıkardı. KYB’nin 11 azınlık kotasının KDP hesabına yazıldığı şikayetiyle açtığı davanın ardından parlamentodaki toplam sandalye sayısının Irak Federal Mahkemesi kararıyla 111'den 100'e düşürüldüğü göz önüne alındığında, iki parti arasındaki denge büyük ölçüde korunmuş oldu. Bu arada mahkeme daha önce Türkmenler ve Hıristiyanlara 11 kota ayrılırken, etnik gruplara sadece 5 kota verdi. Mahkemenin Erbil, Duhok ve Süleymaniye arasında kotaları bölmesi, güçlü siyasi partilere, esasen etnik gruplara siyasi temsil hakkı vermek anlamına gelen kota sistemini kullanma fırsatı sağladı. Aslında, KDP uzun zamandır kitlelerini, parlamentoda daha fazla sandalye kazanmak için KDP'ye bağlı kota adaylarına oy vermeye yönlendirmekle suçlanıyordu. Ancak, KYB de bu seçimde kota sistemindeki boşluğu kullandı. Böylece etnik ve dini azınlıklara ayrılmış beş sandalye, KDP'nin üç müttefiki ve KYB'nin iki ortağı arasında bölündü.
Muhalefet Ümit Vermiyor
Parlamentodaki 100 sandalyenin 33’ünü alabilen muhalefetin seçimde yetersiz kalması, hükümete dahil olduklarında yolsuzlukla suçladıkları sistemin parçaları olmaları ve muhalefette kalarak da sistemi değiştirememeleri, ikili düzene karşı alternatifleri yok ediyor. Zira seçimlerin en büyük yenilgisini 2018'de aldığı 12 sandalyesini koruyamayan ve 1 sandalye kazanan Süleymaniye merkezli Goran Hareketi aldı. 2013'te KYB’yi geçerek muhalefetin amiral gemisi olan Goran, hükümete ortak olarak sistem karşıtı kitlelerin gözünden düştü.
Öte yandan 2017'de yapılan bağımsızlık referandumuna ve KDP ile KYB’nin ikili iktidarına güçlü muhalefetiyle bilinen Yeni Nesil Hareketi, 8 olan sandalyesini 15'e çıkararak Goran'ın boşalttığı muhalefet alanını konsolide etti. Popülist ve disiplinsiz parti yapısına rağmen Yeni Nesil’in başarısı, bölgede gerçekçi muhalefet arayışını da gösterdi.
Yekgirtu ve Komel gibi İslamcı partilerin seçimlerde beklenen ivmeyi yakalayamamış olması, KDP'nin halihazırdaki muhafazakar kitleyi önemli oranda domine etmesine ve halkın genel olarak dini inançlardan ziyade ideolojik tercihlerle oy kullanma eğiliminin gücüne işaret ediyor. Yine KYB’den ihraç edilen partinin eski eş başkanı ve Bafel Talabani’nin kuzeni Lahur Şeyh Cengi’nin kurduğu Süleymaniye merkezli Halk Cephesi de aldığı 2 sandalyeyle alternatif olamadı. Bunların dışında Türkiye'nin desteklediği Irak Türkmen Cephesi meclis dışı kalırken, 2 Türkmen kotasının KDP ve KYB arasında bölünmesi, Türkmenlerin meclisteki siyasi temsilini azalttığı gibi iki rakip parti arasında bölünmelerine de yol açtı. Muhalefetin yeknesak olmayan tutumu ve yeterince ivme yakalayamaması, iki büyük partinin iktidarı ellerinde tutmalarına meşru alan sunuyor, bu durum da bölgede demokratik anlayışı sadece sandık başarısına indirgiyor.
KDP’nin KYB’ye Karşı Eli Zayıflıyor
KDP ile KYB, bölgede kendi kontrol alanlarında inşa ettikleri ağ üzerinden etkisini koruyor. İlk seçimlerin 1992’de yapıldığı IKBY’de aradan geçen 30 yıla rağmen peşmerge, istihbarat ve terörle mücadele gibi ayrı yapılarını birleştirerek kurumsallaştırmayan KDP ve KYB’nin, parti üyelerine iş ve pozisyon elde etme konusunda yardımcı olması da muhalefetin toplumla ilişkisindeki alanı daraltıyor. Bu durum ise KDP ile KYB’nin elinde tuttuğu parti devleti benzeri ikili müesses nizamın sürmesini kolaylaştırıyor.
IKBY’de yeni hükümetin kurulması için salt çoğunluk 50+1’in sağlanması gerekiyor. Bu nedenle seçimlerde birinciliğini koruyan KDP ve yeniden ikinci gelen KYB’nin katıldığı koalisyon hükümeti, en olası seçenek. Irak Bağımsız Yüksek Seçim Komisyonu’nun 24 Kasım’da onayladığı seçim sonuçlarından sonra en çok oyu alan birinci partinin hükümet kurması için 90 günlük süresi bulunuyor. Nitekim onayın ardından IKBY Başkanı Neçirvan Barzani, parlamentonun altıncı döneminin ilk oturumunun 2 Aralık’ta yapılması talimatını verdi. Bu nedenle tarafların kesin sonuçların onaylanmasının ardından hükümet kurulum sürecinde meclisteki siyasi partilerle görüşmelere başlaması bekleniyor.
Yeni Nesil Hareketi ve Yekgirtu hükümette yer almayacağını, Komel ise parlamentoya girmeyeceklerini açıkladı. Üç kotayla birlikte 42 sandalyesi olan KDP, hükümeti kurabilmek için 9 sandalyeye ihtiyaç duyuyor. IKBY’de 2018’deki seçimlerden 10 ay sonra kurulan koalisyon hükümetinde de KDP, KYB, Goran, Türkmen ve Hristiyanlar yer almıştı. Muhalefet cephesinde yer alan Yeni Nesil, Yekgirtu ve Komel ise hükümete katılmamıştı. Buradan bakılınca KDP’nin hükümet görüşmelerinde ilk olarak KYB’nin kapısını çalması muhtemel.
Muhalefet partilerin hükümete katılmayacağını açıkladığı bir düzlemde, KDP’nin daha fazla KYB’ye ihtiyaç duyacağı ortada. Her iki iktidardaki Kürt partisi de konumlarını güçlendirmeye çalışırken, KYB’nin bu fırsatla iktidarda eşit güç paylaşımı talebinde ısrar ettiği ve daha fazla taleplerde bulunduğu biliniyor. KYB, hem başkanlık hem de başbakanlığın KDP’de olmasından oldukça rahatsızlık duyuyor. KDP, geçmişte kotalar yardımıyla hükümeti tek başına kurabilecek çoğunluğa ulaşabiliyordu. Bu durum da partinin elini diğerlerine karşı güçlendiriyordu. Ancak artık KYB’nin eli daha güçlü. Kerkük’te valilik seçimlerinde KDP ile aynı zeminde buluşmayan KYB, uzlaşmaz bir tavırla hükümet kurma sürecini gelecek yıl yapılması planlanan Irak seçimlerinin sonrasına bırakabilir. Zira geçmişte KDP, teamül gereği KYB’lilerden seçilen Irak cumhurbaşkanlığı postunu istemişti. Yani IKBY hükümet senaryoları, Kerkük ve Irak cumhurbaşkanlığının belirlenmesini ihtiva eden bir tek torbada ele alınabilir. Bu durum, iki parti arasında hükümet kurma süreci uzadıkça iki yıldır işlevsiz olan hükümetin meşruiyetinin daha da zayıflayacağı anlamına geliyor. Buna rağmen, KDP ve KYB’den bir diğerini içermeyen hükümetin IKBY’de sarı ve yeşil bölgelerde etkili ve birleşik bir yönetim sunamayacağı gerçeği de iki partiyi birbirine muhtaç kılıyor. Zira, KDP lideri Mesut Barzani’nin yeni hükümetin “tek bölge, tek hükümet, tek meclis ve tek Peşmerge gücü” temelinde kurulması talebi, bu mecburiyete ışık tutuyor. Bölgesel ilişkiler bağlamında ise geleneksel olarak Türkiye KDP’yi, İran ise KYB’yi destekliyor. İki parti arasındaki güç dengesinin ne yöne geliştiği ve müzakerelerdeki sürünceme de şüphesiz Ankara ile Tahran arasındaki rekabetin paralelinde ilerleyecek ve söz konusu rekabete yansımaları olacak.
