Kamu diplomasisi, liderler diplomasisi, dijital diplomasi, istihbarat diplomasisi, askeri diplomasi, eğitim diplomasisi, ticaret diplomasisi vb. gibi diplomasi içerikli kavramları son zamanlarda basın ve yayın mecralarında fazlaca duyar olduk. Uluslararası ilişkiler uzmanları arasında diplomasi kavramının bu kadar geniş kapsamlı ve birbiri ile ilintisiz gibi görünen alanlara yayılmış şekilde kullanılmasının, kavramın içini kısmen boşalttığını düşünenler mevcut. Yakın zamana kadar adeta kutsal ve dokunulmaz bir sınıf olarak değerlendirilen diplomatlar, zamanla bu özelliklerinden sıyrılmaya başlamış durumda.
Diplomatlar yakın zamana kadar üst düzey devlet yetkililerinin mesajlarını taşıyan, yüksek derecede teknik bilgi ve donanıma sahip ve çoğu zaman da uluslararası dokunulmazlığa sahip ayrı bir sınıf olarak algılanmaktaydılar. Yabancı lisanlara hakimiyetleri, devletler arası ilişkilerin siyasi incelikleri ve hukuki kaidelerine dair birikime sahip olmaları ve beynelmilel bir sınıfın mensubu olma ayrıcalığı, diplomatlara ve diplomasi mesleğine ayrı bir saygınlık ve tanınırlık katmaktaydı. Diplomatlar adeta modern uluslararası sistemin ruhban sınıfı olarak algılanmaktaydılar. Elitizm ve biraz aşağılayıcı bir üslup ile kullanılan “monşerlik” kavramı diplomatlar ile özdeşleşmişti. Bu yaklaşım tarzının hızlı bir değişime uğradığı bir sürece şahitlik etmekteyiz.
Diplomasinin Mahiyeti
Son dönemde diplomasinin mahiyeti üzerine çok sayıda tartışma gündeme geldi. Diplomasiyi dış politikada askeri yöntemlerin alternatifi olarak gören, diplomasiyi diğer sorun çözme yöntemlerinin tıkandığı noktalarda devreye giren bir süreç olarak ele alan veya diplomasiyi salt iyi niyet yansıması olarak algılama eğiliminde olan yaklaşımlar gündeme geliyor. Ayrıca karar alıcılar ve kamuoyunda diplomasinin mahiyetine dair birbiri ile oldukça çelişik ve kafa karışıklığına neden olan bakış açıları söz konusudur. Diplomasi mahiyeti itibarı ile askeri, siyasi, hukuki yöntemlerin devamı ve parçasıdır. Devletlerin hedeflerine ulaşmak için işlevselleştirdikleri araç setlerinden yalnızca biridir ve bu aracın birçok farklı veçhesi bulunmaktadır.
Modern diplomasi kökenleri itibari ile devletlerarasında ve ağırlıklı olarak üst düzey aktörleri ilgilendiren bir etkinlik olarak kullanıldı. Günümüzde ise diplomasi yalnızca üst düzeyde yapılan eylem olmaktan çıkarak giderek toplumun tabanına yayılan bir çaba haline gelmektedir. Diplomasi kavramının bu kadar yaygın bir şekilde kullanılıyor olması özünde bu kavramın geçirmekte olduğu dönüşüme işaret etmektedir. Diplomasi günümüzde salt kariyer diplomatlar ve devlet yetkilileri tarafından sürdürülen bir çaba olmaktan çıkmıştır. Devletlerarası ilişkileri ve siyaseti doğrudan ilgilendiren alanlar bile artık yalnızca resmi yetkililer üzerinden idare edilmemektedir.
Diplomasiyi kendi başına sonuç üreten tekil eylem değil karmaşık süreçler bütünü olarak ele almak daha doğru bir yaklaşım tarzı olacaktır. Bu süreçlerin bütününün ise her zaman somut çıktılar üretmeye yönelik hedefleri bulunmamaktadır. Diplomasinin temel amacı karmaşık ve tartışmalı konuların konuşulabildiği ve müzakere edilebildiği bir ilişkisel ortamın sağlanması ve muhafaza edilmesidir. Diplomatik çabaların nihai hedefi belirli konularda sonuç almak olabileceği gibi taraflar arasındaki ilişkilerin belli düzeylerde tutularak sorun çözme kabiliyetlerinin muhafaza edilmesi veya muhtemel sorunların önlenmesi ve ötelenmesidir. Klasik diplomasi yaklaşımı özünde siyasi aktörler arasındaki ilişkilerin, güç dinamiklerinin, muhtemel risklerin ve ortak çıkar imkanlarının yönetilmesi ile ilgilidir.
Diplomasi tek seferlik veya tek konulu bir çaba değil daha bütüncül ve birikimli bir çabadır. Bu yönü ile diplomasi aktif ve sürekli çaba gerektiren etkinliklerin bütünüdür. Diplomasinin işleyiş sürecinde birçok farklı araç kullanılabilir. Askeri diplomasi, ekonomik yöntemler, kültürel diplomasi, kamu diplomasisi, siber diplomasisi, lider diplomasisi, istihbarat diplomasisi, insani diplomasi, göçmen diplomasisi ve yurttaş diplomasisi bu bütünün bazı unsurları ve araçlarıdır. Bu araçlar farklı ülkelerin kabiliyetleridir. Ne kadar çeşitli kabiliyetiniz varsa ve bu kabiliyetleri ne şekilde bir etkinlikte kullanabildiğiniz, diplomasideki toplam becerinizdir. Asıl olan bu araçları çeşitlendirmek ve yeri geldiğinde birbirlerini tamamlayıcı bir şekilde kullanarak hedeflere ulaşabilmektir.
Yeni Dönem Diplomasisi
İletişim teknolojilerindeki gelişmeler ve dijital iletişimin küresel bazda anlık etkileşimlere imkan sağlayabildiği bir dönemdeyiz. Önümüzdeki yıllarda dijitalleşme ve iletişim çok daha gelişmiş yeni formlar alacaktır. Hologram teknolojileri, sanal gerçeklik ve artırılmış gerçeklik teknolojileri geçmiş dönemde tecrübe edilmemiş yeni etkileşim türlerine imkan sunmaktadır. Bu imkanlar ve yeni iletişim formları eğitim, ticaret, sağlık vb. gibi birçok alanı olduğu gibi diplomasi alanını da hızlı bir şekilde dönüştürmektedir. Diplomasinin özellikle Covid-19 döneminde tamamen çevrimiçi bir forma evrildiğini yakından tecrübe ediyoruz. İnsanlığı etkileyen küresel salgınlar, çevre, iklim değişiklikleri ve insani sorunlar gibi meselelerin ise dijital platformlarda savunulduğu ve bu konularla ilgili aktivizmin online mecralara kaydığına şahitlik etmekteyiz.
Toplumsal etkiye sahip, toplumun fikirlerini şekillendirebilen ve uluslararası mecralarda sesini yüksek ve ikna edici bir şekilde duyurabilen herkes yeni dönemin diplomatları olacaklardır. Böylesi ortamlar, resmi/gayri resmi; sivil/ bürokrat; yerel/ uluslararası gibi ayrımları anlamsızlaştırmaktadır. Bütün bu gelişmelere tepki olarak da korumacı bir ulusallığın da yeniden canlandığı bir ortamdayız. Böylesi bir ortamda karar alıcıların ve kamuoyunun fikir ve kanaatlerini etkilemeye ve dönüştürmeye yarayan her türlü etkinlik diplomasinin unsurları olarak ele alınabilir. Eski dönemlerde yüksek profilli aktörler arasında kapalı kapılar ardından yapılan ve ulusal ve uluslararası sorunların ele alındığı üst düzey toplantılar gizemini yitirmiş durumdadır.
İletişim ve medya kanallarının bu ölçüde geliştiği bir dünyada her türlü haber ve gelişme hızla yayılmakta ve siyasi ve toplumsal gelişmeleri beklenmedik şekillerde tetiklemektedir. Diplomatlar ve üst düzey siyasi yetkililer karar alma ve uygulama süreçlerini ne şekilde etkiliyorlarsa, farklı aktörler de benzer bir etkiye sahip olabilirler. Diplomatlık böylesi bir ortamda bir sanat gibi yaratıcılığa açık bir etkinlik olmaktan çıkarak daha çok teknik bir meslek halini almaya başlamıştır. Eski dönemlerde olduğu gibi en yetenekli ve iddialıların diplomatik kariyeri tercih ettiği bir dönemde değiliz artık. ABD, Avrupa ve dünyanın birçok yerinde bir kariyer olarak diplomasinin çekiciliğini yitirdiği görülmektedir. Bunda yapılmakta olan işin büyüsünü yitirmeye başlamasının rolü büyüktür.
Liderler Diplomasisi ve Kurumsal Diplomasi
Büyük meseleler hatta daha az önemli meseleler artık liderler arasında daha kolay şekillerde istişare edilebilmektedir. Telefon, telekonferans ve sosyal medya diplomasisi giderek geleneksel diplomasinin yerini almaktadır. Diplomatlar ve alt düzey karar alıcılar tıkandıklarında ikili ve çoklu mecralarda liderleri doğrudan devreye sokabilmektedirler. Büyük uluslararası toplantılar ve kongreler daha çok kulis ve temsil mecraları haline gelmiş durumdadır. Daha önceki dönemlerde diplomatların doldurmakta oldukları boşluk ve iletişim kanalları yeni dönemde yeni iletişim araçları ile doldurulabilmektedir. Çoğu karar daha toplantılar yapılmadan verilmektedir ve liderler kendilerine ayrılan tiyatroda belirlenmiş rolleri oynamaktadırlar. Karar alma süreçleri ise eski dönemlerde olduğundan çok daha seri hale gelmektedir. Bu bağlamda lider karizması ve kişisel özellikleri ön plana çıkabilmektedir. Bazı cesur liderler kendilerine belirlenen alanın ve rollerin dışına çıkarak beklenmedik ve oyun değiştirici adımlar atabilmektedirler. Bu adımlar zaman zaman kurumsal aktörlerin direnci ile karşılaşsa da bu direnci kamuoyunun desteğini arkalarına alarak kırmaya çalışmaktadırlar.
Donald Trump’ın ABD dış politikasını Twitter üzerinden şekillendirme çabaları, Vladimir Putin, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Alman Şansölyesi Angela Merkel gibi liderlerin kişisel karizmaları ve etkileri ile alışagelmiş diplomasi sınırlarını zorlamaktadır. Söz konusu liderlerin kurumsal sınırların ötesinde çözümler üretebilmeleri ve içerisinde bulundukları siyasi sistemi şekillendirebilmeleri veya bu sistemi dikkate almamayı göze alabilmeleri ile ilgilidir. Üst düzey liderlerin krizlere doğrudan müdahaleleri ve kriz anlarında diplomatik ve siyasi öncülükleri halen çok önemlidir. Ancak karar almayı etkileyen ve kamuoyunun bu konudaki kanaatini şekillendiren unsurlar eskiye göre çok daha dinamik, çok sesli ve etkili hale gelmiştir. Liderler sosyal medya üzerinden veya toplumsal düzlemde harekete geçen kampanyalara kayıtsız kalamamaktadırlar. Bu da uluslararası diplomasiye yepyeni bir boyut katmaktadır.
Daha önce görülmemiş bir hızda iletişim ve etkileşimi sağlayan yeni teknolojilerin gelişmesi nedeni ile diplomasi pratiğinde bir şeffaflık çağındayız. Mesajını daha hızlı ve ikna edici şekillerde daha fazla kitleye ulaştırabilen aktörler bu süreçten avantajlı çıkacaktır. Bu hız ve değişime ayak uyduramayan aktörler ise diplomasi pratiğindeki etkinliklerini yitireceklerdir. Diplomatlık mesleğinin, diplomasi içerisindeki tekeli kırılmaktadır. Diplomasi kavramının bu derece farklı düzlemlerde ve bu sıklıkla dile getirilmesi diplomasinin değişen doğası ile ilgilidir. Diplomatik süreçlere katkı sağlayan yurttaşlar, karizmatik liderler, bilgisayar yazılımları ve dijital içerik üreticileri yeni dönemin diplomasi kahramanları olmaya adaydırlar.
