Türkiye’nin Fındık Ekonomisi

Dünya Fındık Piyasası ve Türkiye

İlk olarak Anadolu’nun kadim medeniyetleri tarafından işlendiği düşünülen fındık günümüzde önemli bir ticari ürüne dönüştü. Latin Amerika’dan Doğu Asya’ya kadar birçok bölgede yetiştirilen fındığın ticari bir ürün haline gelmesi 1980’lerde çikolata tüketiminin yaygınlaşması ile gelişim gösterdi. Özellikle gelir düzeyi artan orta kesimin vazgeçilmezi haline gelen çikolata fındığın küresel bir emtia olmasına sebep oldu. Bu gelişime bağlı olarak İtalya, Gürcistan ve Azerbaycan başta olmak üzere birçok ülke tarafından üretimine hız verilen fındık oluşturduğu ekonomik aktivite ile tarımın gelişmesine ve önem kazanmasına katkı sundu. Günümüzde fındık üretiminde birinci sırada yer alan Türkiye diğer ülkelere kıyasla piyasanın yüzde 65-75’ini kontrol etmektedir. Ekili alanın yüzde 72’sini, üretimin yüzde 67’sini ve ihracatın yüzde 58’sini gerçekleştiren Türkiye küresel fındık ekonomisini elinde bulunduran küresel bir aktördür (Tablo 1 ve Grafik 1).

Tablo 1. Dünya Fındık Dikim Alanları (Bin Hektar)

Kaynak: 2018 Yılı Fındık Raporu, (T.C. Ticaret Bakanlığı, Ankara: 2019), s. 5.

Grafik 1. Ülkelere Göre Fındık İhracatı (2018-%)

Kaynak: Tarım Ürünleri Piyasası Raporu, (T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı, Ankara: 2020), s. 2.

Türkiye’de Fındık Ekonomisi

Karadeniz bölgesi Türkiye için önemli tarım coğrafyalarından biridir. Çay, fındık, mısır ve diğer tarımsal ürünlerin rahatlıkla yetiştirilebildiği Karadeniz meydana getirdiği ekonomik potansiyel ile ihracatın itici güçlerindendir. Örneğin fındığın 2008-2019 arasında 21 milyar dolara yakın bir düzeyde ülkeye döviz kazandırdığı düşünüldüğünde bölgenin Türkiye ekonomisindeki kritik önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Türkiye’nin dünyanın en büyük onuncu tarımsal ülkesi olması ise fındık gibi ürünleri daha değerli hale getirmektedir. 2019 rakamlarına göre 21 milyar dolarlık tarımsal ihracat gerçekleştiren Türkiye, 1,7 milyar dolar da fındık ihracatı yapmıştır. Üretim, tüketim ve verim göz önüne alındığında ise fındık ekonomisinin iyi bir seviyede olduğunu söylemek mümkündür. Küresel fındık üretimini kurduğu tarımsal altyapı ile domino eden Türkiye’nin ilerleyen yıllarda yaratacağı yerli markalar ile daha fazla ön plana çıkması şaşırtıcı olmayacaktır (Tablo 2 ve Tablo 3).

Tablo 2. Türkiye’de Fındık Ekonomisi (2013-2018)

Kaynak: Tarım Ürünleri Piyasası Raporu, (T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı, Ankara: 2020), s. 2.

1930’larda kamu tarafından desteklenmeye başlayan fındık üretimi, 1980’lerin başlarına kadar iç piyasaya hitap etmiştir. Dış ülkelerden gelen talep üzerine dış ticaretine başlanan fındığın piyasada tutulması beraberinde Türkiye’nin üretime daha fazla destek vermesine neden olmuştur. Yarım milyona yakın çiftçinin geçimini sağlayan fındığın ihracat üzerinden kazandığı önem iç piyasada Ordu, Samsun, Giresun, Sakarya ve Düzce gibi illeri ön plana çıkarmıştır. Fiskobirlik’in devlet tarafından daha faal hale getirilmesi ise Karadeniz’i fındık üretiminin, tüketiminin ve ticaretinin üssü haline getirmiştir. Yıllara göre iç fındık ihracatını artıran Türkiye Avrupa Birliği, ABD ve Çin gibi ülkelere karşı rekabet gücünü geliştirmiş ve dünya fındık ihracatının yüzde 60’a yakınını yapar konuma ulaşmıştır (Tablo 3).

Tablo 3. Türkiye’nin Fındık İhracatı (2009-2019)

Kaynak: Karadeniz İhracatçılar Birliği *(İki yıl arasındaki Ağustos-Eylül ayları dikkate alınmıştır)

Türkiye’nin fındık ihracatında yakaladığı başarı son yıllarda uygulamaya konan tarımsal politikalar ile yakından alakalıdır. Son yirmi yıllık süreçte tarımsal ekonomisini 20 milyar dolardan 60 milyar dolara çıkaran Türkiye küresel tarım piyasasında güçlü bir aktördür. Yerli tohum bankaları ile desteklenen tarımsal üretimin eski yıllara göre ivme kazanması gelecek yıllarda ortaya çıkabilecek önemli sonuçlar arasındadır. Fındıkta elde edilen üretim ve ihracat üzerindeki başarının daha ileri bir seviyeye taşınmasında ise pazar çeşitlendirmesi önemlidir. Almanya, Fransa, Hollanda ve İtalya gibi ülkelere yapılan yüksek orandaki ihracat Türkiye’nin farklı ülkelerde ihracat pazarını genişletmesi gerektiğine işarettir (Grafik 2). Almanya’nın fındık borsasını elinde bulundurması ve İtalya’nın Ferrero şirketi ile Türkiye’de fındık fiyatlarını etkileyebilecek konumda olması yerli bir ürünün markalaşma sürecine zarar vermektedir. Bu minvalde Almanya ve İtalya gibi aktörlerin Türkiye’den ithal edilen fındığı işleyip yeniden ihraç etmesi iki ülkeye de döviz kazandırmaktadır. Türkiye ise ham olarak ihracını yaptığı fındıkta üretimi domino etmekte ve yeterli düzeyde gelir elde edememektedir. Mevcut durum için farklı bir politikanın izlenmesi durumunda ortalama 2 milyar dolarlık ihracat gelirinin 10 milyar dolara ulaşması uzak olmayan bir gelecekte gerçekleşebilir.

Grafik 2. Türkiye’nin Ülkelere Göre Fındık İhracatı (2018-Milyon Dolar)

Kaynak: Karadeniz İhracatçılar Birliği (KİB)

Küresel Rekabet ve Fındıkta Markalaşmanın Önemi

Küresel fındık ekonomisinin başat aktörü olan Türkiye’nin piyasada rekabet halinde olduğu kurum ve ülkeler vardır. Rekabet halinde olunan ülkeler arasındaki Almanya, Gürcistan ve Azerbaycan gibi ülkelerde üreticileri finanse ederek Türkiye’nin fındık üretimindeki başat konumunu sarsmak istemektedir. Avrupa Birliği ise İtalya ve Arjantin gibi ülkelere üretim desteği sunarak üretimini artırmak niyetindedir. ABD bademinin ucuz konumu da Türk fındığına karşı rekabet edebilecek konumdadır. Türkiye’nin mevcut konumunun zayıflatılması için maliyet ve fiyat gibi etmenleri de kullanmak isteyen rakiplerin ilerleyen dönemlerde daha fazla görünür olması kaçınılmazdır. Buradan hareketle son 20 yılda yakalanan üretim kapasitesinin ihracat potansiyeli ile birleştirilmesi ve yerli markaların küresel çikolata şirketleri ile boy ölçüşebilecek seviyeye getirilmesi gerekmektedir. Ayrıca fındık üreticisinin kilogram başına kazandığı miktarın artırılması ve iç piyasada daha dengeli bir fiyat düzeyinin tesis edilmesi Türkiye’nin fındık üretiminde küresel konumunun sürdürülmesi için elzemdir (Grafik 3).

Grafik 3. Türkiye’de Fındık Fiyatı (Türk Lirası)

Kaynak: Tarım Ürünleri Piyasası Raporu, (T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı, Ankara: 2020), s. 2.