Libya, Rusya-Ukrayna Savaşı’nın başlamasından bu yana uluslararası siyasetin gündemini savaş öncesi dönemde olduğu kadar meşgul etmiyor olsa da son zamanlarda ülkede yaşanan önemli siyasi ve askeri gelişmeler, hem Libyalı hem de Libya’ya müdahil olan dış aktörleri etkileme kapasitesine sahip. Zaten Libya’da uzun süredir cereyan eden askeri ve siyasi gelişmeler de Libya’ya yönelik bu “uluslararası ilgi”deki zaruri ve nispi azalmanın doğurduğu boşluk tarafından da tetiklenmektedir. BM Libya Destek Misyonu’nun (BMLDM) dominant lideri Stephanie Williams’ın görevinin bitmesiyle onun liderlik ettiği Libya Siyasi Diyalog Forumu (LSDF) ve daha genel manada siyasi geçiş süreci “sahipsiz” kalmıştır. Burada oluşan boşlukta Libyalı aktörlerin kendi aralarındaki güç mücadelesi kızışmış, zaman zaman askeri çatışmalar patlak vermiş, siyasi geçiş sürecinin getirdiği nispi istikrar atmosferi, son derece kırılgan hale gelmiştir. BMLDM’nin sahneden çekilmesiyle özellikle Mısır gibi bölgesel aktörler çok geniş bir manevra alanı kazanmış, bazı Libyalı aktörler üzerindeki nüfuzları sayesinde ülkedeki siyasi gelişmelere yön verebilmiş, hatta siyaset arenasını dizayn etmeye kalkmıştır. Bu girişimler de doğal olarak Libyalı aktörler arasında var olan fay hatlarını derinleştirmek suretiyle çatışmaları kaçınılmaz kılmıştır.
Tobruk merkezli Temsilciler Meclisi Başkanı Akile Salih, Trablus merkezli Ulusal Birlik Hükümeti’nden (UBH) güvenoyunu çektiğini açıkladığında -kendisini meclisin yerine koyarak-; Ulusal Mutabakat Hükümeti (UMH) İçişleri Bakanı Fethi Başağa’yı Ulusal İstikrar Hükümeti’ni (UİH) kurmak üzere Başbakan olarak belirlediğinde; Trablus merkezli Yüksek Devlet Konseyi (YDK) Başkanı Halid el-Mişri ile birlikte seçimlere yasal zemin oluşturmak üzere müzakere serisini başlattığında -fiilen siyasi geçiş sürecini uhdesine/tekeline almış oldu-; yine Mişri ile birlikte Abdülhamid Dibeybe liderliğindeki UBH’yi tasfiye edip yeni bir “birlik hükümeti” kurma çabalarına giriştiğinde, Kahire’yi güçlü bir destekçi ve hami olarak yanında bulmuştur. Kahire’nin boşluktan faydalanmak suretiyle Batı (Trablus) bölgesinde sergilediği bu aktivizme, Batı bölgesi aktörlerinden gelen tepki ve karşı mobilizasyonlar da periyodik istikrarsızlık dalgalarını Libya’dan eksik etmemiştir. Libya zaten uzun süredir kendi iç bütünlüğünü sağlayamadığı, siyasi bir çözüme ulaşamadığı, parçalı yapısından kurtulamadığı için müdahil olan dış aktörlerin de etkisiyle istikrarsızlıktan kurtulamazken, çevresinde ve sınırlarında yaşanan önemli siyasi ve askeri gelişmeler, Libya’nın istikrarsızlığına benzin dökmeye namzet görünmektedir.
Bölgedeki Fizan Denklemi
Her ne kadar Libya’nın üç ana coğrafi bölgesinden biri olan Fizan, Doğu (Barka) bölgesi ve Batı (Trablus) bölgesine kıyasla Libya’nın kaderine etki etmede çok daha mütevazı bir yer tutuyor olsa da ülkenin küçük de olsa Afrikalı bir bileşenini oluşturmaktadır. Kaddafi rejiminin bir uzantısı olarak Arap kimliği, elbette Libya’nın bütününü kuşatan bir olgu olmakla beraber bu kimlik Fizan’da diğer bölgelere kıyasla biraz daha “seyreltilmiş” şekilde bulunmaktadır. Bunda elbette Fizan’ın hem coğrafi hem de demografik, sosyal ve kültürel olarak Libya’nın Afrikalı komşularıyla olan yakınlığı ve güçlü irtibatı etkili olmaktadır. Libya’nın devasa ve büyük bölümü çöllerden müteşekkil sınır bölgeleri, muhtemelen tarihinin hiçbir döneminde tam anlamıyla korunabilen alanlar olmadılar. Kaddafi’nin devrilmesinden sonraki dönemde de devlet mekanizmasının ortadan kalkması ve bölünmüş askeri ve siyasi yapı sebebiyle zaten hiç tam anlamıyla korunamayan sınırlar, daha da kontrolsüz ve geçirgen hale gelmiştir. Libya’nın bütün sınırları hem uzunluk açısından hem de çöl bölgelerine mahsus zorluklar sebebiyle tam bir hakimiyeti imkansız kılarken, bu durumun en fazla geçerli olduğu sınır elbette Libya’nın güney sınırıdır. Fizan’ın Çad ve Nijer’le olan sınırının son derece kontrolsüz ve geçirgen yapısının hem doğal ve insani hem de yapay ve kriminal boyutları bulunmaktadır. Çad ve Nijer’in kuzey bölgeleri ile Fizan’ın kabile ve akrabalık bağları üzerinden toplumsal teması, kontrolsüz sınırların doğal ve insani yönünü oluşturmaktadır. Öte yandan büyük oranda çöl ve nüfus yoğunluğu ile yerleşim alanlarının seyrekliği sebebiyle bu sınır bölgelerindeki asli ekonomik faaliyet kaçakçılıktır. Dolayısıyla Çad-Nijer-Fizan üçgeninde, doğal toplumsal bağ ve etkileşimlerin yanı sıra ekonomik ve yasa dışı faaliyetler ve etkileşimler de son derece güçlüdür. Çad-Nijer-Fizan arasındaki bu güçlü bağ ve etkileşim, bir kriz durumunda istikrarsızlığın da kolayca bir yerden diğerine de sıçraması ihtimalini beraberinde getirmektedir. Hafter safında savaşmak için istihdam edilen ve Fizan bölgesinde güvenli bir liman bulan Çadlı FACT isyancıları, Fizan bölgesini bir sıçrama tahtası olarak kullanarak belli aralıklarla Çad sınırına saldırmakta, Çad ordusuyla savaşmakta ve hatta bunların bir tanesinin sonucunda Çad’ın bir önceki devlet başkanı İdris Debi’nin ölümünden sorumlu tutulmaktadırlar. Çad ordusu da FACT isyancılarının sınır bölgesine saldırılarına cevap olarak zaman zaman Libya’nın Fizan bölgesine girerek FACT isyancılarını bombalamaktadır. Libya’nın büyük yüzölçümü sebebiyle başkent Trablus’a çok uzak bir mesafede gerçekleşen bu çatışmalar, Trablus’un bu uzak mesafelerde fiili kontrolünün olmaması sebebiyle de ülke gündemini çok fazla meşgul etmemektedir. Ancak çatışmaların büyümesi ve yayılması durumunda da ülke gündemini çok daha fazla meşgul eden öncelikli meselelere Fizan’ın istikrarsızlığının da ekleneceği açıktır.
Öte taraftan Nijer’de yeni gerçekleşen darbenin sonuçları her ne kadar belirsiz olsa da Fizan üzerinden Libya’ya istikrarsızlık ihraç edebilecek bir risk alanı oluşturmaktadır. Libya’nın güney komşuları Çad ve Nijer’de istikrarın hâkim olduğu ve aktif bir krizin olmadığı dönemlerde dahi hem bu ülkelerden hem de Afrika’nın hemen her ülkesinden yasa dışı göçmenler zaten Libya’yı bir hedef ve aynı zamanda Avrupa’ya geçiş için transit ülke olarak kullanmaktaydı. Çad ve Nijer’de istikrar atmosferinin bozulması veya çatışma olması durumunda yıllardır Libya tarafından baş edilemeyen yasa dışı göç sorunu çok daha büyük ölçeklerde ortaya çıkacak, Libya’nın mevcut zayıf devlet kapasitesi bugünkünden çok daha aciz bir duruma düşecektir.
Libya’nın Afrika bağlantısı ve Afrika’nın “sorunları”ndan etkilenme potansiyeli sadece Fizan bölgesi üzerinden Çad ve Nijer’e komşu olmasıyla sınırlı değil. Libya’ya uzun süredir müdahil olan dış aktörlerin Libya tasavvurları ve jeopolitik tasarılarında Libya’yı konumlandırdıkları yer de Libya’yı Afrika’ya bağlamaktadır. Libya’ya müdahil olan Avrupalı ülkelerden en ön planda olan ve krizin dinamikleri üzerinde şimdiye kadar en belirleyici aktör olan Fransa, Hafter’i pek çok açıdan güçlü bir şekilde desteklerken bunu sadece Hafter’in devrimci ve “İslamcı” karşıtı ideolojik duruşunu paylaştığı için yapmamıştır. Fransa’nın özelde Barkhane Operasyonu, genelde de Sahel bölgesindeki varlığını ve nüfuzunu devam ettirme hedefi, coğrafi ve demografik unsurları ile bu bölgenin doğal bir parçası olan Libya’ya ilgisini ve aktif müdahalesini beraberinde getirmiştir. Zaten Fransa’nın Libya politikasındaki keskin Türkiye karşıtı hamlelerinin arkasında da yine Türkiye’nin Libya’daki varlığını Libya’nın ötesinde, mesela Kuzey Afrika’nın genelinde veya Sahel bölgesinde etki oluşturabilecek bir varlık olarak algılaması bulunmaktadır.
Keza, Libya’ya müdahil olan en etkili dış aktörlerden bir başkası olan Rusya için de Libya, daha makro plandaki Afrika tasarımlarının önemli bir parçası olarak işlev görmektedir. Pek çok Afrika ülkesindeki Rus nüfuz ve varlığının aracısı olan Wagner paralı ordusu, Libya’da da Rusya’nın tercihi olmuştur. Bugün sayılarının 2 bin civarında olduğu tahmin edilen Wagner paralı ordusunun Libya topraklarında ilgi duyduğu, konuşlandığı ve faaliyet gösterdiği bölgeler de Rusya’nın Libya’nın özellikle “Afrika’ya bakan” tarafına önem verdiğini ve operasyonel anlamda yatırımlarını buralara yaptığını göstermektedir.
Ezcümle, Libya sadece güneyindeki Fizan bölgesinin Çad ve Nijer gibi Sahel ülkeleriyle olan güçlü kara bağlantısı üzerinden değil, etkili dış aktörlerin izlediği politikalar sebebiyle de kaçınılmaz bir şekilde Afrika’nın bir parçasına dönüşmektedir. Burkina Faso, Mali ve şimdi de Nijer’deki cuntalar, Fransa karşıtı ve Rusya yanlısı söylemleriyle dikkat çekiyor. Şayet Sahel bölgesindeki darbeler serisi, Fransa ve Rusya arasında aktif bir nüfuz mücadelesine dönüşürse Sahel bölgesi ülkeleri istikrarsızlığa sürüklenecektir. Wagner paralı ordusunun patronu Yevgeni Prigojin’in ölümüyle Rusya’nın Afrika networkü bir geçiş sürecine giriyor. Bu Afrika networkü içinde Libya’nın önemi ise Rus Savunma Bakan Yardımcısı Yunus-bek Yevkurov’un -Prigojin’in öldüğü gün- ilk ziyaretini Libya’ya yapmasıyla görülmüştür. Hem Sahel ülkelerinin muhtemel istikrarsızlığı hem de Wagner’in -Çad ve Nijer’in bitişiğindeki- Fizan bölgesindeki aktif fiziki varlığı Libya’nın da bu bölgenin güç mücadelesi ve istikrarsızlığından etkilenme riskini önümüzdeki dönemde artırmaktadır.
