Gelecekte insanlığın karşılaşacağı en büyük riskler, 2024’te yayımlanan Dünya Ekonomik Forumu Küresel Risk Raporu’nda kısa ve uzun dönemli olarak ön plana çıkarılmıştır. Bu rapora göre, kısa dönemdeki üç risk “yanlış bilgi ve dezenformasyon”, “aşırı hava olayları” ve “toplumsal kutuplaşma” olarak sıralanmaktadır. Uzun dönemde ise bu sıralama “aşırı hava olayları”, “dünya sistemlerinde kritik değişiklikler” ve “biyoçeşitlilik kaybı ve ekosistem yıkımı” olarak şekillenmektedir. Bu durum iklim krizinin kısa dönemde bir risk olduğunu ancak iklim ve çevre bağlamındaki gelişmelerin gelecekte en büyük problem olacağını da ortaya koymaktadır.
İklim Krizine Karşı Projelerin Geliştirilmesi
Küresel çevre problemleri ile mücadele etmek için dünyada birçok ülkede farklı çözümler geliştirilmektedir. Bu çözümler çerçevesinde çevre problemleriyle mücadele etmek için ülkelerin önceledikleri projeler bulunmaktadır. Örneğin, karbon tutma veya karbon yakalama olarak bilinen karbondioksitin jeolojik olarak depolanması, iklim krizi yönünde ilerleyen dengesizliği durdurmak için önemli olup bunun için proje yatırımları yapılmaktadır. Karbon tutma ve depolama konusunda birçok insanın göz ardı ettiği okyanuslar, en fazla karbon tutumunu gerçekleştirmektedir. Bu doğrultuda, okyanus ve deniz sistemleri aracılığıyla tutulan “mavi karbon” için çalışmalar yapılmaktadır. Çünkü denizlerin ısınması, karbondioksit tutma kapasitesini azaltırken diğer taraftan tutulan karbondioksitin çözülmesine neden olmaktadır. Bu bağlamda ülkelerin yaptıkları çalışmalar olmakla birlikte özellikle Malta, “Malta Marittima Agency” kapsamında okyanus ve kıyı sistemlerinin gelişmesi için projeler yapmakta ve mavi biyoteknoloji başta olmak üzere birçok çalışma gerçekleştirmektedir.
Avrupa Birliği’nde yeşil uygulamaların lokomotifi olan Almanya’nın ise özellikle temiz enerji ve yeşil hidrojen üzerine yoğun çalışmaları bulunmaktadır. İngiltere merkezli bir araştırmaya göre de yenilenebilir enerjiye yatırım ve/veya kömür kullanımını azaltmak için çalışmalar yürüten ülkeler sırasında Almanya birinci sırada yer almaktadır. Bu raporda asıl vurgulanan husus ise kullanılan yenilenebilir enerji yüzdesi olup rapora göre bu kullanımda Türkiye sekizinci sırada yer almaktadır. Diğer taraftan Almanya’nın yeşil hidrojen çalışması için Türkiye-Almanya arasında bir iş birliğine gidileceği de Alman makamları tarafından deklare edilmektedir.
Almanya yeşil mutabakat çerçevesinde, birçok yeşil uygulamayı gerçekleştirirken diğer AB ülkelerinin de bu bağlamda adımlar atması için çabalamakta ve özellikle yeşil şehirleri ile de ön plana çıkmaktadır. Yeşil şehirlerin varlığı doğal kaynaklara sahip çıkarak, dayanıklı-kalkınmayı sağlamak ve toplumsal bilinçte de sürdürülebilirlik kültürünü inşa ederek şekillenmektedir. Bu doğrultuda, Almanya’da toplumsal zeminde aktif bir şekilde kabul gören uygulamalardan biri de döngüsel ekonominin en etkin uygulamalarından biri olan pfand sistemidir (leergutannahmestelle). Pfand sistemi, şişe ve kutuların dönüştürülmesi için kapalı sistem döngüsel yapının kullanıldığı bir sistemdir. Bu sistem üzerine yapılan çalışmalar, Almanya’da yerel bağlamdaki çalışmalarda da ele alınmaktadır. Bu depozito sistemi, özellikle 2006’dan itibaren yürürlükte olan “işlenmemiş atıklara yönelik çöp depolama yasağının” da etkisiyle aktif bir şekilde uygulanmaktadır. Bu sistemde çoğunlukla cam ve plastik şişeler, kutular için bir depozito kullanılmaktadır.
Tanımsal olarak bakıldığında da "pfand", bir müşterinin şişeyi veya kutuyu iade ettiğinde depozitonun kendisine iade edilmesini ifade eder. Özel etkinliklerde ve geçici pazarlarda da benzer sistem bardaklar için uygulanmaktadır. Bu sistemde, içecek pfand için ekstra bir fiyatla satılır ve müşteri yalnızca bardağı aynı satış birimine iade ederek o parayı geri alabilmektedir. Bu sistem döngüsel ekonominin çeşitli şekillerde uygulanmasına katkıda bulunmaktadır. Pfand sistemini de içine alan sıfır atık yönetimi, Almanya’da ve birçok Avrupa ülkesinde uygulanmaktadır. Almanya özelinde daha fazla bilgi edinmek isteyenler için “Yeşil girişimcilik; çevresel değişimler, kültürel dinamikler ve sermaye biçimleri bağlamında yeşil şehir girişimcileri üzerine bir araştırma” başlıklı doktora çalışması incelenebilir. Döngüsel ekonominin gerçekleşmesinde etkin olan sıfır atık yönetimi, öncelikle atığın oluşmadan önlenmesi amacıyla beş aşamada uygulanmaktadır. Bu doğrultuda sıfır atık yönetimi, atık üretimini en aza indirmeyi ve kaynak verimliliğini en üst düzeye çıkarmayı amaçlayan bir yaklaşım olarak ifade edilebilir.
Sıfır Atık Çalışmaları
Sıfır atık konusunda özellikle ön plana çıkan ülkelerden biri hatta uluslararası alanda önemini ve başarısını ortaya koyan ülke olarak Türkiye gösterilebilir. Türkiye, döngüsel ekonomiye katkı sağlamak için "Sıfır Atık Hareketi" isimli projeyi 2017’de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın eşi Emine Erdoğan'ın himayesinde, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından bir çevre yönetim projesi olarak hayata geçirmiştir. Bu proje doğrultusunda 2023’te Türkiye genelinde geri dönüşüm oranı yüzde 34,92'ye yükseltilmiş ve ileriye yönelik hedeflerine ise daha fazla yakınlaşmıştır. Bu kapsamda sadece plastik değil ayrıca 345 bin ton kâğıt/karton, 80 bin ton cam geri dönüşüme kazandırılmıştır. Belediyelerin atık yönetim sistemleri geliştirilmiş ve "Atık Getirme Merkezleri" kurulmuştur. 2035 için hedef ise yüzde 60 geri kazanım sağlayabilmektir. Uzun vadeli hedefleriyle yola çıkılan bu proje uluslararası platformlarda övgü almış ve Birleşmiş Milletler tarafından örnek uygulama olarak gösterilmiştir. Ek olarak, bu proje kapsamında Birleşmiş Milletlerde Guterres ve Emine Erdoğan, sıfır atığın dünyada yaygınlaşması için iyi niyet beyanına (Sıfır Atık İyi Niyet Beyanı) imza atmışlardır. Dünya için yapılan sıfır atığın nihai hedefi, tüm atılan malzemelerin çöp sahalarına, yakma fırınlarına veya doğal çevreye gönderilmek yerine yeniden kullanılabilmesi, geri dönüştürülebilmesi veya kompostlanabilmesi için atıkları tamamen ortadan kaldırmaktır. Bu amaca ulaşmak için yukarıda da belirtilen beş aşama 5R (Refuse-reddet, Reduce-azaltma, Reuse-yeniden kullanma, Rot or Replant-kompost yap, yeniden dik, Recycle-geri dönüştür) aktif olarak vurgulanmaktadır. Türkiye’de ise yapılan çalışmalarla birlikte kavramın aynı sistematikte Türkçe olarak isimlendirilmesi adına da alan yazında araştırmalar ve gelişmeler yapılmış olup 5D (Düşün, Gerekli Değilse Tüketme”, “Daha Az Tüket”, “Değerlendir, Yeniden Kullan”, “Değiştir, Farklı Amaçla Kullan” ve “Dönüştür, Doğa Kazansın”) olarak belirtilmektedir.
Türkiye’nin yerelde başlattığı “Sıfır Atık Hareketi”, hem yerel hem de uluslararası alanda Türkiye’nin çevre liderliğini pekiştiren önemli bir girişimdir. Türkiye’de başarılı olan bu girişimin yaygınlaşması ve toplumda sürdürülebilirlik kültürünün inşa edilmesi adına Almanya’da var olan pfand sistemi projeye entegre edilerek daha güçlü bir konuma taşınabilir. Çünkü projenin hedeflerine bakıldığında, 2030’a kadar geri dönüşüm oranının yüzde 60'a çıkarılması, daha fazla atık getirme merkezi ve geri dönüşüm tesisi kurulması ve çevre bilincinin toplumun her kesimine yayılmasını amaçlamaktadır. Bunun için zorunlu bir sisteme de ihtiyaç duyulmaktadır. İhtiyaç olan sistemin harekete geçirilmesi için de devlet, yerel yönetimler, işletmeler ve bireyler aracılığıyla bir bütün olarak sistemin inşa edilmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda mikro boyuttan makro boyuta atılması gereken adımlar bulunmaktadır.
Bu adımların gerçekleşmesi için ilk olarak sıfır atık yönetimi ve pfand sisteminin öncelikle pilot şehirler ve ardından toplumun her ferdini kapsayacak şekilde genişletilerek teşvik edilmesi gerekir. Yerel yönetimler ve işletmeler, bu sistemin herkese yayılmasını kolaylaştırmak için birlikte çalışma gerçekleştirmelidir. Yeşil düşünceyi tüm tabana yaymak için eğitim kurumlarında çevre eğitimi verilmeli, erken yaşta sistemin kullanımına alışkınlık sağlanmalı ve özellikle göç politikaları bağlamında topluma entegrasyon sürecinde de ele alınmalıdır. Ek olarak, işletmelerin çevre dostu uygulamalara yönelmesi için eğitimler ve rehberlik hizmetleri sunulabilir. Plastik poşette yapıldığı gibi tek kullanımlık plastiklerin kullanımını azaltan yasalar genişletilebilir. Bu sistemlerin aktif bir şekilde gerçekleşmesi, tabana yayılması ve takip edilmesi adına çevre STK’larının projelere daha aktif katılımı sağlanmalıdır.
Ayrıca, Türkiye’nin coğrafi konumu nedeniyle hem iklim krizinden hem de iklim göçünden en çok etkilenecek ülkelerden biri olarak görülmesi, bu sistemlere yatırımı ve toplumsal zeminde bir zorunluluğu gerekli kılmaktadır. Bu coğrafi konumu aynı zamanda sıfır atık hareketinin de ileriye taşınmasında ve bugün pekiştirilen liderliğinin güçlenerek gelişmesine katkı sağlayacaktır. Bunun için iklim diplomasisinin Türkiye için önemli bir konu haline geldiği de göz ardı edilmemelidir.
