Karikatürize ederek anlatacak olursak bazılarına göre Batı bizden hızlı davrandı. Ümit Burnu’nu, Amerika kıtasını keşfetti. Buharlı makineyi, matbaayı icat etti. Savaş uçakları, internet, cep telefonları ve her alanda bizden ileride. Biz ise geç kaldık. Batı’yı takip etmek zorundayız. Ancak bu hiçbir zaman bitmeyecek, onu yakalayamayacağız.
Ömrümüz kaçan fırsatların arkasından kovalamakla ya da hayıflanmakla geçiyor. Geç kalmışlık hissiyatı içimizi kemiriyor. Çok değil, geçen sene bitcoin alsaydık şimdi çok farklı bir yerde olabilirdik. Borsadaki dalgalanmaları biraz dikkatli takip etsek güzel kazanırdık. Dövize yatırım yapmak karlı olurdu. Zamanında o bölgedeki evler üçte bir fiyatınaydı, son iki senede arabaya para yatıran kazandı. Emtia fiyatları bütün dünyada arttı. Maalesef aynı merak ve arzuyla kendi mesleğimizle ilgilenmek işimize gelmiyor.
Geçim derdi, bolluk ve refah içerisinde yaşama arzusu, gelecek kaygısı gibi son derece meşru talep ve hisler ekonomiyi değerlendirme konusunda gözümüzün önünde perdeye dönüşüyor. Hızlı ve kolay bir şekilde mal mülk sahibi olmak istiyoruz. Çalışarak, çabalayarak bir noktaya gelebileceğimize inanmıyoruz. Bu yüzden haber bültenlerinde dolandırılma konusu ana temalardan biri. Toplumumuz yeni dolandırıcılık türleri üretmekte son derece verimli.
Osmanlı’nın Uyumu
Küçük hesaplar peşinde koşup büyük resmi göremiyoruz. Ekonomiye bakış açımızdaki çarpıklık nedeniyle cebimizdeki para ile huzur arasında doğrudan bir ilişki var sanıyoruz. Komşumuzu unutup zalim bir yönetimin mağduru Suriyelilere harcanan meblağlardan rahatsızlık duyuyoruz. Yüzyıllarca payitaht gördükleri Türkiye’nin mazlum milletlere gönderdiği birkaç bin aşı ve maskeye göz dikiyoruz. Halbuki bunlar gerek insani gerekse siyasi yönden oldukça kıymetli ve maliyeti düşük adımlar.
Öyle ya, bugün biz nasıl “büyük” fırsatları heba ediyorsak atalarımız da Batılı devletlerdeki gelişmeleri ıskalamamış mıydı? Büyük devletler koca koca gemilerle Ümit Burnu’nu keşfederken izleyici kalmamışlar mıydı? Yeni dünyaya gidenler hazinelerini altın ve gümüşle doldururken ne olduğunu anlama çabasına dahi girmemişlerdi. Bilgi kaynağı kitapları basacak matbaaya da mesafeli durmuş, ona da geç kalmışlardı. Her şeyin suçlusu onlardı zaten.
Teknolojik gelişmeler, iktisadi kalkınma, sermaye birikimi bir anda gerçekleşmedi. Büyük fabrikalar, demiryolları, nükleer tesisler IKEA mobilyaları gibi parçalar halinde kutunun içinde kuruluma hazır gelmedi. Batı zenginliğini bir anda elde etmedi. Bu kalkınmışlık seviyesine birkaç sene içerisinde ulaşmadı. Batı dünyanın birçok bölgesinde sömürdüğü kaynaklarla birlikte köleler ve köleden farkı olmayan çocuk ve kadın işçilerin omuzlarında yükseldi. Aynı şekilde “Doğu” ya da Osmanlı Devleti de Batı gelişirken seyirci kalmadı. Kendince yeni duruma ayak uydurmaya çalıştı, tedbirler aldı, uyum sağladı.
İki Yeni Kitap
İktisat tarihçisi Mehmet Bulut’un geçtiğimiz günlerde iki yeni kitabı çıktı. İlki İnsan Yayınları etiketiyle yayımlanan Osmanlı Dünyası ve Batı Ekonomisi: Medeniyet, İktisat ve Ahlak. Diğeri ise Albaraka Yayınları tarafından basılan Osmanlı’dan Günümüze İktisadi Meselelerimiz. Her ne kadar bu iki kitap farklı yayınevleri tarafından basılsa ve farklı zamanlarda yazılan makalelerden oluşsa da birbirini tamamlayan nitelikteler. Osmanlı’dan Günümüze İktisadi Meselelerimiz biraz daha Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye ekonomisi odaklıyken Osmanlı Dünyası ve Batı Ekonomisi iktisattaki uzun vadeli değişim ve dönüşümleri neticeleri ve Osmanlıların buna cevaplarıyla birlikte ele alıyor.
Mehmet Bulut Hoca temelde Osmanlı ile Avrupa’nın ekonomik gelişim ve modernleşme tarihine Avrupa merkezli bir bakış açısıyla değil de alternatif bir gözle bakmamızı öneriyor. Bunu yaparken Smith, Marx, Engels, Weber, Keynes, Braudel, Wallerstein, Polanyi ve benzeri isimlerin yanında Mehmet Genç, Murat Çizakça, Sami Ülgener, Edhem Eldem, Şevket Pamuk ve Ahmet Tabakoğlu gibi alanın önde gelen iktisatçı ve tarihçilerinden faydalanıyor.
Türklerin Rolü
Kısaca bu iki kitaptaki temel noktaları vurgulamak gerekirse eğer ilk olarak Batı’nın iktisadi kalkınmasına yol açacak coğrafi keşiflerde İstanbul’un fethinin yani Türklerin büyük bir rolü vardı. İkincisi, Osmanlı Devleti Batı’nın ne yaptığını çok yakından takip ediyordu. Bu noktada Osmanlı ile Batı’nın ekonomiye bakış açılarındaki temel perspektif farkı yüzünden Osmanlı’nın Batı’yı taklit etmesi mümkün değildi. Batı bireysel seviyede kar maksimizasyonunu hedeflerken Osmanlı için “ibadullahın terfi-i ahvali” (Allah’ın kullarının durumunun iyileşmesi) önemliydi. İlki için birikim ve büyüme öncelik arz ederken ikincisi için denge kıymetliydi. Üçüncü olarak Osmanlı Batı’daki zenginliğin artışı karşısında seyirci kalmamış, tımardan eshama geçiş süreci, kapitülasyonlar ve vakıflar çatısı altında esnek uygulamalarla birçok tedbir almıştır. Kapitalizm banka, borsa, anonim şirketler üzerinden büyümeye devam ederken Osmanlılar da tımar ve ahilik, lonca ve vakıf sistemi, hisbe teşkilatı, mudarebe, muşareke, eytam sandıkları, esnaf sandıkları, memleket sandıkları, karz-ı hasen, selem, icare, istisna ve para vakıflarıyla buna karşılık verdi. Hem Osmanlı İmparatorluğu hem de Türkiye Cumhuriyeti küresel ekonomik gelişmelerden uzak kalmamış, yeniliklere ve trendlere uyum sağlamıştır. Mevcut halde Türkiye güç merkezinin yeniden Asya’ya kayması, tarihi İpek ve Baharat ticaret yollarının önem kazanması ve güçlü yönetişimle birlikte en büyük ilk on ekonomiye girme hedefi gerçekçidir. Hatta denilebilir ki aşılama konusundaki hızlanma ve havaların ısınmasıyla birlikte koronavirüs salgınının hafiflemesi ayrıca savunma sanayiindeki atılımlar ve yeni doğal kaynakların bulunması Türkiye’nin büyüme sürecini hızlandıracaktır.
Mehmet Bulut Hocanın da sıklıkla vurguladığı gibi bu alanlarda daha fazla çalışmaya ihtiyaç var. Aynı zamanda İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi’nin rektörlüğünü de yürüten Mehmet Bulut özellikle İslam ekonomisi ve iktisat tarihi alanlarına özel önem veriyor. Eleman yetiştirmenin kıymetinin farklında olan Bulut daha önce de ADAM’da (Ankara Düşünce ve Araştırma Merkezi) bu satırların yazarının da aralarında bulunduğu birçok öğrencinin düzgün bir perspektifle sosyal bilimlere bakmasına yardımcı olmuştu. Bu alanlarda hem metinlerinin istifade edeninin bol hem de yetiştirdiği öğrencilerin sayılarının bereketlenmesi duasıyla.
Yeni Çıkanlar
Mahmut Hakkı Akın, Semih Söğüt, Özge Seda Uğraş (ed.), Türk Siyasi Hayatında Milli Görüş Hareketi ve Necmettin Erbakan, Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2021.
Cem Çetin, Sporun Jeopolitiği: Sporda Güç İlişkileri, Nobel Akademik Yayıncılık, 2021.
İsmail Numan Telci (ed.), Körfez Dış Politikası: Bağımlılık, Müdahalecilik, Tarafsızlık, Ortadoğu Yayınları, 2021.
