Nijer'deki son darbe, bölgesel ve uluslararası siyaset ve güvenlik açısından endişe kaynağı haline geldi. Darbe, mevcut bir hükümetin veya iktidarın (monarşiler ve otokrasiler de dahil olmak üzere) ani, yasadışı ve (tipik olarak) şiddet kullanılarak ele geçirilmesidir. Darbenin amacı, mevcut rejimi başka bir rejim ile değiştirmektir. Darbeler yeni güç dinamikleri getirdiği gibi; şiddeti, insan hakları ihlallerini artırabileceği ve güvenlikle ilgili endişeler oluşturduğu için bölgesel, ulusal ve uluslararası işleyişi ve ilişkileri de ilgilendirir. 26 Temmuz 2023'te Nijer'in başkanlık muhafızları, Devlet Başkanı Muhammed Bazum'u gözaltına aldı. Bunun ardından başkanlık muhafızları komutanı Abdourahamane Ticani kendisini lider ilan etti. Darbe, Burkina Faso (Ocak ve Eylül 2021), Çad (Nisan 2021), Mali (Mayıs 2021), Gine (Eylül 2021) ve Sudan (Ekim 2021) olmak üzere Sahel'deki bir dizi askeri darbenin ardından geldi.
Bu bölgede, El-Kaide ve DEAŞ’a bağlı gruplar, ABD ve Fransa gibi yabancı güçlerin kendilerine karşı artan nüfuzuna ve yardımlarına rağmen saldırılar düzenleyebiliyorlar. Ayrıca, Boko Haram Nijer'de güçlü bir şekilde faaliyet gösterirken, bölgesel ve ulusal güvenliğe ilişkin endişeleri daha da artırıyor. Bu tür gruplar tarafından gerçekleştirilen saldırılar, binlerce kişinin ölümüne ve yerinden edilmesine yol açarken, sosyoekonomik ve güvenlikle ilgili çok sayıda sorun ve endişeyi de beraberinde taşıyor. Yolsuzluk ve Nijer ekonomisinin olumsuz durumu, askeri darbenin, askeri cunta tarafından daha da meşrulaştırılmasına yol açtı. Ayrıca cunta, Cumhurbaşkanı Bazum'u koltuğuna oturtan 2021 demokratik seçimlerinin Fransa tarafından manipüle edildiğini de iddia ediyor. Nijer'de, Fransa'ya yönelik tutumlarda, sömürgecilik dönemine kadar uzanan bir hoşnutsuzluk söz konusu. Dolayısıyla darbenin Nijer için pek çok sonucu ve hem ulusal hem de uluslararası alanda ciddi etkileri bulunuyor.
Yerel ve Daha Geniş Çaplı Etkiler
Darbe, ekonomik olarak ve yabancı ilişkilerde bir dalga etkisi oluşturmakla birlikte, yakın zamanda, yeni güvenlik sorunlarına yol açarak, Nijer'i daha fazla etkileyecektir. Darbe öncesinde Nijer, başta Fransa, Avrupa Birliği ve ABD olmak üzere pek çok Batılı ülke ve kuruluşun güçlü bir müttefikiydi. Bu nedenle, radikal isyanların azaltılması yönünde kaydedilen ilerleme geri tepecek ve darbe nedeniyle şiddet olarak gösterilecek saldırıları, maskeleme potansiyeli taşıyacaktır. Dahası, Nijer'in yeni liderleri, Wagner grubuyla potansiyel olarak daha fazla ilişki ve etkileşim içinde olabilirler. Wagner, halihazırda Afrika'da, yani Sudan, Orta Afrika Cumhuriyeti, Mali ve Burkina Faso'da varlık göstermektedir. Wagner'in varlığı, bu ülkelerin, Rusya'nın jeopolitik hedefleriyle uyumlu hale gelebilme ve Afrika'daki etkisini daha yukarılara taşıdığı için büyük bir endişe doğurmaktadır.
Rusya'nın Afrika'da nüfuzunu genişletmesi, ekonomik açıdan uygun ve daha fazla kaynağa erişim sağlaması, aynı zamanda Batı'nın yerine kendisini konumlandırması demektir. Wagner grubu, radikalleşme ve terörizmi azaltmak için Mali ve Burkina Faso'daki askeri hükümetlerle bir araya gelmiş, ancak bu durum, sorunlarda herhangi bir iyileşmeye yol açmamıştır. Darbe sonrası gelişmeler, Nijer ve Sahel bölgesinde radikal ayaklanmanın büyümesine ilişkin endişeleri çoğaltmaktadır.
Ekonomik açıdan bakıldığında, ordunun yönetime el koyması; madencilik alanındaki yatırımlar ve ticaret için de büyük riskler barındırırken, buradan çıkarılacak çok sayıda sonuç da bulunuyor. Nijer, petrol ve doğal gaz açısından zengin bir ülke ve bu nedenle, özellikle Rusya'nın Ukrayna'yı işgalinden bu yana, enerjiyi Rusya harici kaynaklardan temin etmek isteyen Avrupa ülkeleri için umut verici bir potansiyel ortak tedarikçi konumundaydı. Batı'ya yönelik düşmanlıklar ve Wagner grubu üzerinden Rusya'nın jeopolitik hedeflerinin artan etkisi nedeniyle, artık bu daha az mümkün olacak. Ayrıca, savaş ve siyasi istikrarsızlık, Nijer'de madencilik yatırımcılarının ödemek zorunda olduğu risk primini artırabilir. Afrika bölgesi madencilik yatırımları açısından halihazırda en yüksek risk primine sahip (küresel ortalama olan yüzde 4'e kıyasla yaklaşık yüzde 9). Bu durum, yatırımcıların, Nijer'in madencilik sektörünü ortaklaşa finanse etme şansını azaltırken, sektörle ilişkili nüfus için sosyoekonomik faktörler üzerinde daha fazla etkiye de sahip olabilir.
Nijer’in başkenti Niamey’de toplanan askeri yönetim destekçileri, Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğunun (ECOWAS) Nijer'e olası bir askeri müdahalesine karşı tepki gösterdi. Gösteriye katılan bazı protestocular, Rus bayrakları taşıdı. (Balima Boureima/AA, 20 Temmuz 2023)
Muhtemel Müdahalenin Sonuçları
Afrika'daki darbeleri, tarihsel eğilimleri ile birlikte uzun vadeli değerlendirdiğimizde, Nijer'deki askeri darbenin vatandaşların güvenliğini artırma potansiyeli taşıdığı çıkarımı yapılabilir. Uzun süreli askeri çatışmalar, silahlı kuvvetlerin yeterliliğini yükseltme, dolayısıyla ülkenin risk profilini düşürme ve böylece doğrudan yabancı yatırım için daha verimli hale gelme potansiyeline sahiptir. Ancak, askeri darbelerin istikrarsızlığı, önceden var olan demokratik olarak seçilmiş hükümetin müzakereler ve/veya yabancı askeri müdahaleler sonucunda yeniden göreve gelme potansiyelinin her zaman var olduğu anlamına da geldiğinden, bu durum, tam anlamıyla öne sürülmesi gereken bir varsayım olmamalıdır. Hükümetin 2021'de bir darbeyi bertaraf edebilmesi, bu potansiyeli daha da güçlendirmiştir.
Darbeden kaynaklanan bir diğer endişe de Sahel bölgesinin tamamında daha fazla çatışma ve şiddetin ortaya çıkma potansiyelidir. Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS), Devlet Başkanı Mohamed Bazum ve hükümetini yeniden göreve getirmek ve askeri cuntayı ortadan kaldırmak amacıyla Nijer'e askeri müdahalede bulunmak üzere bir plan oluşturmuş bulunuyor. Potansiyel şiddet ve askeri müdahalelerin sonuçları arasında suçun artması, daha fazla radikal ve terörist saldırının olması ve etkilenen nüfusun göçü yer alıyor. Dolayısıyla darbenin Nijer ve Sahel bölgesi açısından çok sayıda muhtemel sonucu bulunuyor. Başlıca kaygılar ise terör örgütleriyle bağlantılı güvenlik meselelerinin yanı sıra Rusya'nın bölgedeki nüfuzunun genişlemesine dair endişeler etrafında dönüyor.
Daha önce de belirtildiği üzere, Rusya'nın Wagner grubunu kullanarak nüfuzunu genişletme potansiyeli, uluslararası alanda endişeye yol açıyor. Rusya ve Ukrayna arasındaki savaş halen devam ederken, bu nüfuz, Rusya'nın Ukrayna'nın işgaline yardımcı olacak kaynaklara daha fazla erişim sağlamasına olanak tanıyacak. Avrupa için ise bu durum, Rusya'nın Avrupa üzerindeki etkisini artırması ve potansiyel olarak daha fazla yeni işgale yol açması anlamına gelebilir.
Fransa ile Nijer arasındaki ilişki de tatsız bir hal almış durumda. Askeri cunta, Fransa'yı Başkan Bazum'u yeniden göreve getirmek için askeri müdahaleler düzenlemek ve planlamakla suçluyor. Nijer'de darbe destekçileri arasında Fransa'ya yönelik suçlamalar yaygınlaşırken, Fransız Büyükelçiliği de ateşe verildi. Buna ek olarak Nijer, Fransa'nın uranyum ihtiyacının yaklaşık yüzde 15'ini, AB'nin uranyum ithalatının da yüzde 20'sini karşılıyor. Fransa'nın yeterli miktarda (yaklaşık iki yıllık) uranyuma sahip olduğu ve bu tür tedarikler için yalnızca Nijer'e bağımlı olmadığı açıklanmış olsa da özellikle Avrupa'nın çoğunluğunun yanı sıra Fransa'nın da ihracatçı olarak Rusya'ya olan bağımlılığını ortadan kaldırmak istemesi, uzun vadede sorunlara neden olabilir.
Bu arada terörist grupların büyümesi ve saldırılarda başarılı olması tehdidi de potansiyel olarak büyüyebilir. Cumhurbaşkanı Bazum, Nijer ve Sahel bölgesindeki radikal grupların isyanıyla mücadele etmek üzere bin 500 Fransız askerini kabul etmişti. Ancak Fransız yardımının göz ardı edilmesi ve Wagner grubunun potansiyel olarak hoş karşılanması, saldırıların önlenmesi ihtimalini sınırlıyor. Bu durum Nijer ve Sahel bölgesi ile mahdut olsa da Afrika'daki diğer ülkelere ve diğer kıtalara yayılma potansiyeline sahip olmakla beraber, uluslararası düzeyde güvenlik için de önemli bir tehdit oluşturuyor. Bu tür olasılıklar, terörle mücadele kampanyasında birleşen bölgesel ve uluslararası toplulukların tepki ve müdahalelerine yol açacaktır.
Sonuç
Nijer, BM Güvenlik Konseyi 2020-2021 dönemi içerisinde Afrika'daki barış ve güvenlik dinamikleri, iklim değişikliği ve güvenlik arasındaki bağlantılar ve BM ile Afrika'daki girişimler arasındaki iş birliğinin teşvik edilmesi konularına odaklanarak yenilikçi bir şekilde sıkı çalışmıştır. Bu süreçte Nijer; İrlanda Cumhuriyeti, Danimarka, Norveç, Belçika ve Almanya gibi çok sayıda ülke ile iş birliği içerisinde bulunmuştur. Ayrıca bu süre zarfında Nijer, sınırlı siyasi kabiliyetleri, ekonomik donanımı ve sosyal sorunları nedeniyle ülkenin “küçük” ve “kırılgan” olduğu yönündeki algıları çürütmeyi başarmıştır. Ancak, darbenin yol açtığı siyasi istikrarsızlık ve çatışma, Nijer ile yukarıdaki ülkeler arasındaki ilişkilere zarar vermiş ve kaydedilen ilerlemeyi tersine çevirmiştir. Nijer darbesi; güvenlik kaygıları, Fransız etkisinden duyulan hoşnutsuzluk ve yolsuzluk suçlamaları temelinde başlamıştır. Ancak, darbenin Nijer ve Sahel bölgesine ek olarak uluslararası alanda da çok sayıda etkisi bulunmaktadır. Artan Rus etkisi, radikalleşme, terörizm, çatışma ve ekonomik kaynaklara ilişkin endişeler büyük önem taşımaktadır.
