Trump yönetiminin geçtiğimiz Mayıs’ta İran ile P5+1 ülkeleri arasında imzalanan nükleer anlaşmadan tek yanlı biçimde çekilmesi ve eş zamanlı olarak Ağustos ve Kasım’da iki aşamalı yaptırım kararları uygulamaya koyacağını açıklaması Tahran’ın nükleer faaliyetleri kaynaklı gerilimi tekrar uluslararası gündemin üst sıralarına taşıdı. Trump’ın itirazları arasında her ne kadar nükleer anlaşmayla ilgili bazı teknik meseleler yer alsa da daha sonra Dışişleri Bakanı Mike Pompeo tarafından açıklanan “normalleşme şartları” ABD’nin aslında İran’ın tüm bölgesel politikalarıyla ilgili yeniden ve daha kapsamlı bir anlaşmaya gitmek istediğini gösteriyor.
Küresel ölçekte de Trump yönetiminin yalnızca Çin ve Rusya gibi rekabet içinde olduğu ülkelerle değil Almanya ve Kanada gibi çok yakın politik ilişkilere sahip olduğu ülkelerle dahi eski anlaşmaları ya da teamülleri iptal edip oyuna yeni kurallar getirmesi Trump’ın “oyunbozan”lığının yalnızca İran nükleer anlaşmasıyla ilgili olmadığını gösteriyor. Dahası birçok gözlemciye göre söz konusu “yeni dönem kuralları” Trump’ın şahsıyla ilgili değil. ABD bir bütün olarak 21. yüzyılın ikinci yarısına kadar devam edecek bir küresel düzenle ilgili geç olmadan temel belirleyici olmak istiyor.
Eylemler ve Sonuçları
Trump’ın “emsali görülmemiş” yaptırımlar olarak bahsettiği kısıtlamaların önemli bir kısmı Ağustos’ta devreye girerken petrol ticareti, sigorta işlemleri ya da limanların kullanımı gibi hususları içeriyor. Daha sert kısmı ise İran ile önemli ticari ilişkilere sahip üçüncü ülkelerin kendilerini adapte edebilmeleri için Kasım’a bırakılmıştı. İlginç bir nokta da ikinci tur yaptırımların uygulanmaya başlanacağı 4 Kasım’ın ABD-İran ilişkileri açısından anlamı. Yaptırımların Tahran’daki ABD Büyükelçiliğinin devrimci göstericiler tarafından ele geçirilmesinden kırk yıl sonrasına denk getirilmesi bir yönüyle “Eylemlerin sonuçları vardır” sözünü hatırlatıyor.
Tahran’daki eski ABD Büyükelçilik binasının duvarı
Petrol satışıyla ilgili yaptırımların Kasım’da yürürlüğe girecek olmasına rağmen Güney Kore, Japonya ve Fransa gibi ülkeler Eylül’den itibaren İran’dan alımlarını durdururken Hindistan ve Türkiye gibi prensipte tek yanlı yaptırımlara karşı olan ülkelerin dahi petrol alımını önemli ölçüde azalttıkları görülüyor. Yaptırımların şiddetini artırmasıyla birlikte Mayıs’ta günlük 2,5 milyon varil olan İran’ın petrol satışının bir milyon varilin altına inmesine kesin gözüyle bakılıyor. Bu nedenden dolayı İran riyali birkaç ay içinde dolar karşısında yüzde 65 oranında değer kaybederken daha şimdiden ülkede grevler ve kontak kapama eylemlerinin yaygınlaştığı dikkat çekiyor.
Trump yönetiminin Obama yönetiminden miras aldığı ve daha da sertleştirerek sürdürdüğü ekonomik yaptırımlar karşısında İran’ın fazlaca bir direnme şansı bulunmuyor. Her ne kadar birçok ülke siyasi olarak İran’ın pozisyonunu desteklese hatta AB ülkeleri ABD’nin cezalandırma tehditlerini aşabilecek şekilde alternatif ödeme sistemleri kurmaya çalışsalar da bu çabaların İran’ın küresel finans sistemine ulaşmasını sağlaması kolay olmayacaktır. Özellikle ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı John Bolton’un “Kasım ayındaki yaptırımlar istediğimiz sonucu vermezse farklı kısıtlamalara başvuracağız” açıklaması Trump yönetiminin İran meselesini uzatmadan sonuçlandırmak istediğini gösteriyor. Dolayısıyla İran –Dışişleri Bakanı Zarif’in de dile getirdiği gibi– tüm sert söylemlerine karşın ABD ile ortak bir uzlaşı noktası sağlayabilmek için arka kapı diplomasi kanallarını denemeye devam ediyor. Diğer yandan Ruhani hükümeti iç muhalefete rağmen Meclisten FATF gibi mali şeffaflık içeren uluslararası yasaları geçirerek ABD’nin elindeki bahaneleri etkisiz hale getirmeye çalışıyor.
Yaptırımlar ve Bölgesel Politikalar
Bununla birlikte İran’ı sıkıştırmaya matuf tek araç petrol satışlarının sıfıra inmesini öngören ağır ekonomik yaptırımlar değil. 22 Eylül’de Arap nüfusun yoğun olarak yaşadığı ve petrol rezervleri açısından zengin olan Ahvaz’da askeri geçit törenine saldırı yapılmış ve iki farklı örgüt tarafından üstlenilmiştir. Bundan önce ise ayrılıkçı Kürt örgütlerinin Irak sınırı boyunca güvenlik güçleriyle girdiği yoğun çatışmalar yaşanmıştır. Ayrıca Trump yönetimine yakın etkili isimlerin sıklıkla Halkın Mücahitleri Örgütü gibi grupların toplantılarına aktif olarak katılmaları söz konusu kuşatmanın farklı kollardan süreceğine delalet ediyor. Benzer şekilde yurt dışında kurulan muhalif oluşumların ve ülkeye yönelik Farsça yayın yapan uluslararası televizyon kanallarının sayısının giderek artması ya da devrik Şahın oğlu Rıza Pehlevi gibi isimlerin imaj çalışmalarıyla parlatılmaya çalışılması dikkatlerden kaçmıyor.
Görülebildiği kadarıyla ABD bir yandan İran’a “Rejim değişikliği planımız yok” şeklinde mesajlar verirken diğer yandan sabrının bir sonunun olduğunu ve Tahran’ın ileri sürülen şartların önemli bir bölümünü kabul etmemesi durumunda rejim değişikliği planının da masada olduğunu göstermek istiyor. Nitekim Hasan Ruhani de 13 Ekim’de Tahran Üniversitesi’nde yaptığı eğitim yılı açılış konuşmasında bu hususu işaret ederek ABD yönetiminin nihai hedefinin ülkede bir rejim değişikliği olduğunu ancak bunu başaramayacağını söylemiştir.
Bölgesel politikalar açısından ABD’nin bazı bölgesel ortaklarının Trump yönetiminin tavrından cesaret aldıklarını ileri sürmek yanlış olmayacaktır. Özellikle Suudi Arabistan ve İsrail’in Trump’ın görev süresi içinde İran tehdidini kesin olarak bertaraf etmek istedikleri anlaşılıyor. Zira Trump’ın eskisini “çok kötü” olarak niteleyerek yenilediği NAFTA anlaşması örneğinde görüldüğü üzere seçimlerde pazarlayabileceği ancak İran’ı bölgesel denklemden tamamen dışlamayacak bir anlaşmaya imza atması ihtimal dahilinde görülüyor. Dolayısıyla Suud-İsrail-BAE üçgeninin İran ve ABD’yi askeri olarak karşı karşıya getirmek amacıyla provokasyonlarda bulunma ihtimalini göz ardı etmeyen Tahran yönetimi yüksek perdeden dile getirdiği tehditlere karşın pratikte bölgesel gerginliği artıracak adımlardan kaçınmaya çalışıyor.
Bu sebeple Ahvaz saldırısının ardından yönelttiği tehditlere rağmen henüz Suudi Arabistan ya da BAE’ye karşı herhangi bir eylemde bulunmayan İran 2016 sonunda Halep’in tahliye edilmesinde gösterdiği tepkinin aksine İdlib üzerindeki Türk-Rus anlaşmasına da itirazda bulunmamış ve anlaşmanın dışında kalmasına rağmen alınan kararlara uyacağını açıklamıştır. İran benzer şekilde özellikle Avrupa ülkeleriyle olan görüşmelerinde üzerindeki yaptırımları hafifletecek ve uluslararası ticaretini sürdürebilecek bir mekanizma oluşturulması durumunda Yemen’deki çatışmaları durdurmaya ve Husiler üzerindeki nüfuzunu kullanmaya hazır olduğu mesajını iletiyor. Yine İran’ın Irak seçimlerinde de Maliki ya da Amiri gibi tamamen kendi kontrolündeki isimler yerine ABD ve Batı ile uyumlu isimler üzerinden hükümet kurulmasını desteklemesi dikkatlerden kaçmıyor. Dolayısıyla bütün bu adımlar İran’ın kısa vadede bölgesel gerilimleri soğutarak ülkedeki ekonomik krize yoğunlaşmayı tercih ettiğini gösteriyor.
İran’ın dış baskı sonucuyla da olsa bölgesel gerilimlerde dozu düşürme ve komşularıyla iyi geçinme isteği Ankara-Tahran ilişkilerine de olumlu olarak yansıyacaktır. Özellikle Irak ve Suriye konusunda ihtilafların azalması ve Ankara’nın yaptırımların ağırlaştığı dönemde Tahran için oynayabileceği ekonomik rol, Türkiye’nin ısrarla iyi ilişkileri sürdürmeye çalıştığı ancak Katar ablukasının ardından yeni ve daha büyük bir skandala imza atan Suudi Arabistan’ın giderek öngörülemez bir aktöre dönüşmesi neticesinde bu bölgesel güçle iş birliğini sürdürmenin daha maliyetli olmaya başlaması geleneksel olarak belli bir aralıkta seyreden Türk-İran ilişkilerinde nispi iyileşmeyi beraberinde getirecektir.
Kötü Senaryolar
Bununla birlikte 4 Kasım’dan sonra başlayacak ikinci tür yaptırımların bölgesel politikalara muhtemel etkileri yalnızca olumlu senaryolardan oluşmuyor. Eğer ABD ve İran arasındaki örtülü görüşmeler bir sonuç vermez ve siyasi çözümden uzaklaşılırsa ve/veya Avrupa ülkelerinin önümüzdeki günlerde açıklamaları beklenen yeni finansal mekanizma Tahran’ın beklentilerini karşılamazsa bölgesel gerilim giderek artabilir. Bu durumda yukarıda da değinildiği üzere Trump’ın Tahran stratejisinin bölgesel ayağını oluşturan ülkeler İran’ı provoke edecek daha farklı adımlar atabilirler.
İran ile yaşanacak gerilim doğrudan ABD kaynaklı da olabilir. Mesela Irak’ta ABD’nin bazı Haşdi Şabi gruplarına karşı düzenlemesi beklenen ancak hükümet kurma çalışmaları nedeniyle ertelendiği belirtilen askeri operasyonlar başlayabilir. Yine bu ülkede İran’ın füze depolamaya başladığını ileri süren İsrail, Suriye’de olduğu gibi Irak içinde de Tahran’a bağlı güçlere operasyon düzenleyebilir. Bu durum Irak üzerinde 2005-2007 arasındakine benzer sert ve kanlı çatışmaların yaşanmasına neden olabilir. Böyle bir durumda İran ve paydaşları Suriye’de son zamanlarda iyice sorunsallaştırmaya başladıkları Fırat’ın doğusundaki ABD güçlerine karşı somut adımlar atmaya başlayabilir.
Ambargoların ülke ekonomisini felç etmesi, bölgesel rakiplerinin eylemlerinin dozunun artması ve iç muhalefetin sokakları hareketlendirmesi gibi etkenlerin sonucunda Tahran’ın siyasi bir çözümden ümidini kesmesi ABD-İran gerginliğinin son kırk yılın en üst seviyesine çıkmasına neden olur ki bu durum tüm bölge gibi Türkiye açısından da ciddi sonuçlara yol açacaktır.
