Bazı kavramlar ve bunların sosyal hayattaki yansımaları önemlidir. Bu kavramlardan biri de “Nerede hareket, orada bereket”, “Beti bereketi kaçmak”, “Paranın bereketi kalmadı”, “Bereket kalktı”, “Kesenize bereket”, “Ömrünüze bereket”, “Sürüsüne bereket”, “Allah bereket versin”, “Bereketini görün”, “Duanızın bereketi ile”, “Misafirin bereketi”, “Bereketli geçti”, “Bereketli oldu”, “Bereketi yok” gibi birçok atasözü ve deyim ile bilinen “bereket” kavramıdır.
Bereketin Ne Olduğunu Hatırlamak
Bereket, sözlükte “artış, bolluk, genişlik, hayır, devamlılık” demek iken, kavramsal anlamıyla insana Allah tarafından verilen maddi ve manevi hayrın sürekli olması ve bir nevi sabitlenmesi anlamına geliyor. Bir hayrın maddi yönü “bolluk” olurken, manevi yönüne “saadet” deniyor.[1] Bu hayrın bir kişide veya nesnede çokça bulunması durumunda o kimseye veya nesneye de “mübarek” adı veriliyor.[2]
Acaba bu durumda mesela “On numara iş çıkarmak” ya da “Her şeyi tıkırında gitmek”, “Çok kazanmak” bereket kategorisine girmekte midir? Yani bereket, artma veya çoğaltma ile eşit midir?
Bunun cevabı, hayırdır; çünkü bereket çokluk veya azlık ile doğrudan ilgili değildir. İslami bir kavram olarak bereket, bir Hadis-i Şerif’in “Allah’ın en sevdiği işin az da olsa devamlı olan” olduğuna işaret üzere[3] süreklilik ile ilgilidir. Bu nedenle bazen “bir, çoktur”! Örneğin, bir futbol takımının Ronaldo’su veya Messi’si varsa, birçok futbolcudan daha kıymetlidir. Ronaldo veya Messi sayıca birdir, ama ilgili futbol takımına faydası/hayrı veya katkısı birçok futbolcudan daha fazla ve süreklidir.
Hal böyle olunca, bereket, verimlilikle de eşit değildir çünkü verimlilikte asıl olan, “sonuçtaki sayıca fazlalık”tır. Halbuki berekette fazlalık söz konusu olabilmektedir, ama şart değildir. “Az bir şey” bile (mesela küçük bir mücahit topluluğu olarak HAMAS) bereket ile nice çoklardan daha çok anlam ifade edebilir. Elmas azdır ama nice taşları toplasak, bir elmas etmezler. Bu anlamda “Bollukta bereketsizlik” tabirine, çokça kazanç ve verimlilik olsa bile, elden kolayca çıkmasına ve değersiz olmasına atıf yapması açısından dikkat edilmelidir.
Sosyal Hayatta Bereketin Mümkünatı
Böyle bir çerçeveye sahip olan bereketi, sosyal hayatta mümkün kılmak, ayrı bir meseledir; çünkü sosyal hayat çok yönlüdür ve ilişkiler de çok katmanlı bir yapıya sahiptir. Bu yapı içerisinde bereketin hâkim olması adına yapılması gerekenler bulunmaktadır.
Bunların başında, insanların kendi aralarında “selamı” yaymaları gelmektedir. İslami terminolojide “eman, kurtuluş, esenlik, barış” anlamları olması nedeniyle bir yerde birisine veya birilerine selam vermek, ortamı rahatlatmak ve karşısındaki ile ilişki zeminini sıcak kılmak demektir. Bu nedenle selamlaşmak, hayır ve bereket vesilesidir.[4] Böyle bir durumda selamı kesmek, bir nevi karşılıklı cezalandırma eylemidir. Örneğin Osmanlı’da ahî üyelerinden birinin yanlışta ısrar etmesi sonrasında, verilen cezalardan biri ilişkisizlik ve ambargo kategorisinde bir yöntem olarak “selamı kesme”dir.[5]
Bereketin sosyal hayatta mümkün olabilmesinin başka bir yolu, “birlikteliktir” ya da “dayanışmadır”. Birbirine yakın bu iki bereket vesilesinin tam karşılığı aslında cemaattir. Eskimeyen bir uygulamaya sosyal medyanın dahil edilmesiyle yapılan şu imece örneği hatırlanabilir:
“Denizli’de evlenmek isteyen ve ikisi de öksüz olan çiftin düğünü sosyal medya üzerinde başlatılan kampanya ile imece usulü ile yapıldı… Merkezefendi ilçesinde yaşayan ve ikisi de öksüz olan Özlem Palaz ve Murat Yıldız isimli çift dünya evine girmeye karar verdi. Ancak düğün yapacak paraları olmayan hatta gelinlik ve damatlık dahi alamayacak durumda olan çiftin imdadına önce komşuları yetişti. Masrafların belirli bir kısmını karşılayan komşuları maddi yükün altından kalkamayınca bu defa çareyi, durumu sosyal paylaşım gruplarından paylaşarak yardım istemekte buldu. Yapılan paylaşımları gören hayırsever vatandaşlar duruma kayıtsız kalmayarak harekete geçti. Palaz ve Yıldız çifti için ilk iş olarak önce gelinlik ve damatlık alındı, ardından nikâh işlemleri yapıldı. Çift Merkezefendi ilçesinde dün kıyılan nikâh ile dünya evine girdi. Ardından damat Murat Yıldız’ın oturduğu evin önünde düğün yapıldı.”[6]
Sosyal hayatta bereketin bir önemli kaynağı da “sılayırahim” yani akraba ilişkileridir. Sılayırahimde akrabalık bağlarını koruma, yaşatma, devam ettirme hedefi akrabaların birbirlerinin haklarını gözetmesi, birbirlerine iyilik ve yardımda bulunmaları ve birbirlerini ziyaret etmeleri ile yerine gelebilmektedir. Öyle ki, birçok hayırlı şeyin kaynağı olmanın yanında sılayırahim ile rızkın bereketli olması mümkündür.[7]
Sosyal Hayatta(n) Bereketi Kaçırmak
Bereketi sosyal hayatta mümkün kılmanın başka yolları olmakla birlikte, sosyal hayatta var olan bereketi yok edebilen veya kaçıran durumlar da söz konusudur.
Mağdur veya mazlum durumda olanın “ahı” veya “bedduası” bunun en sert ve keskin olanıdır. “Alma mazlumun ahını çıkar aheste aheste” atasözü, sadece zalime yönelik bir beddua değildir, aynı zamanda manevi çatışmanın yansıması olarak bereketin toplumdan çıkmasına da işaret etmektedir. Çünkü örneğin mağdur/mazlum durumda olan kişinin bedduası, kazanılan paranın bereketini giderebilmektedir;[8] ortada (mesela) yalan olabilir ve yalan, kazanç gibi görünse de bereketi ortadan kaldırmaktadır.[9]
İsraf (veya faiz) gibi haram olan adımlar/haller olabilir ve bu haller de bereketin kaybolmasına neden olabilmektedir.[10] Buna göre, örneğin haram olan şeylerin üretimi veya tüketimi bereketi giderdiği gibi helal olanlardan ihtiyaçtan fazlasını tüketmek olan israf da bereket kaybıdır.[11] Bu kaybın tam olarak ne kadar kritik olduğunu şu haberden anlamak mümkündür:
“Türkiye Ekmek Üreticileri Federasyonu … ‘ekmeğin yüzde 10'u yani 12 milyonu israf ediliyor. Her yıl bu israftan dolayı 1,5 milyar dolar çöpe gidiyor. Bu parayla 250 tane devlet hastanesi, 500 tane orta ve ilköğretim okulu, 500 kilometre 5 şeritli otoyol yapılabilir. 160 ile 500 bin kişinin 5-8 aylık veya 1 yıllık sosyal güvenlik primleri yatırılabilir’ diye konuştu.”[12]
İşin özü şudur: Toplumsal kazanımların korunması için (bir nevi) öncelikle çuvalın makul yollarla makul ihtiyaçlarla doldurulması ama sonrasında çuvalın delik olmaması (delinmemesi) elzemdir. Aksi halde yıllarca “çuvalı doldurma”nın (kazanımların) sonucu, “boşa kürek çekmek” ile eş anlama gelebilir.
[1] Yaşaroğlu, “Tüketim Kıskacında Kaybolan Bir Değer: Bereket,” s. 147.
[2] Koçyiğit, “Kur’ân Açısından Bereket Kavramının Değerlendirilmesi,” s. 160.
[3] Buhârî, İmân 32; Müslim, Misâfirîn, 221.
[4] Tirmizî, İstiʾẕân, 10.
[5] Muhittin Şimşek, TKY ve Tarihteki Bir Uygulaması Ahîlik (İstanbul: Hayat Yayınları, 2002), s. 39.
[6] Ege Haber (21.11.2019), “Denizli'de "İMECE" Usulü Düğün Örnek Oldu!,” (Çevrimiçi) https://www.egehaber.com/denizli-de-imece-usulu-dugun-ornek-oldu-h-287157-303565/, 28.08.8024.
[7] Mustafa Çağrıcı, “Sıla-i Rahim,” TDV İslam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2009), 37, s. 112-113.
[8] Buhârî, Zekât, 63.
[9] Buhârî, Büyû’, 19, 22, 44, 46; Müslim, Büyû’, 47.
[10] Zaim, İslâm Ekonomisinin Temelleri, s. 52-53.
[11] Kallek, “İsraf,” s. 179.
[12] Milli Gazete, “Ekmek İsrafı Nedeniyle Her Yıl Çöpe Giden Para Dudak Uçuklattı,” (Çevrimiçi) https://www.milligazete.com.tr/haber/3639715/ekmek-israfi-nedeniyle-her-yil-cope-giden-para-dudak-ucuklatti, 08.02.2020.
