12 Kasım 2021’de İstanbul’da düzenlenen Türk Konseyi’nin 8. zirvesinde, konseyin adının “Türk Devletleri Teşkilatı” şeklinde değiştirilmesi, üye ülkelerin geleceğe dönük sağlam iş birliği iradesini ortaya koyan önemli sembolik kararlardan biri olmuştu. Teşkilat üyesi ülkeler bu zirvede “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” belgesini kabul etmişlerdi. Bu belge üye ülkeler arasındaki dayanışmanın, iş birliğinin daha da kapsamlı bir şekilde geliştirilmesi için önemli bir yol haritasıdır.
Belgede, “Siyasi ve Güvenlik İşbirliği”, “Ekonomik ve Sektörel İşbirliği”, “Halklararası İşbirliği” ve “Üçüncü Taraflarla İşbirliği” olmak üzere dört ana iş birliği alanı belirlenmiştir. Halklararası İşbirliği alanındaki “Gençlik ve Spor” alt başlığında “Üye devletlerin gençlik ve Etnospor platformları ile bu alanlara göre uyarlanmış ilgili bölgesel ve uluslararası girişimler arasında bağlantı oluşturma; Kırgız Cumhuriyeti'nin başlattığı ve kurduğu Dünya Göçebe Oyunları Organizasyonu’nu kurumsallaştırma ve Türk halklarının tarihi kültürel mirasını tüm dünyaya göstermek amacıyla bir dünya markasına dönüştürme” şeklindeki ifadelerle de Etnosporların, geleneksel spor ve oyunların, Türk dünyasının iş birliği alanındaki rolüne vurgu yapılmıştır. Bu alandaki iş birliğinin geliştirilmesi de Türk Dünyası 2040 Vizyonu’nun bir parçası olarak belirlenmiştir.
Modern zamanın getirdiği şartlar ve küreselleşmenin baskın tesirleriyle unutulmaya yüz tutan değerlerin başında geleneksel sporlar ve oyunlar geliyor. Böyle bir süreçte 2012’de Kırgızistan’ın teklifi ve inisiyatifi ile gerçekleştirilmesine karar verilen ve 2014’te ilki düzenlenen “Birinci Dünya Göçebe Oyunları” ile birlikte Türk halklarının geleneksel sporları, oyunları ve kültürel değerleri de canlanma ve yaygınlaşma fırsatı buldu. Dünya Göçebe Oyunları ile birlikte Türk dünyasında yeni, önemli ve parlak bir geleceğe sahip yeni iş birliği alanı oluştu. Bu iş birliği alanı 2014’ten günümüze gelişerek devam ediyor.
Türkolog ve Sinolog Eberhard “Bir toplumun kültürünü özetleyebilmenin en verimli yolu, bugün dahi o topluma özgü milli nitelikli oyun ve sporlardır.” der. Geleneksel sporların ve oyunların kültür içerisindeki yeri; toplumların dünya görüşlerini, algılarını, değerlerini, hayat tarzlarını da gösterir. Türk halklarının önemli değerlerinden olan Etnosporlar ya da geleneksel sporlar ve oyunlar; spor, kültür, gelenek, oyun ve Etnospor terimleriyle doğrudan bağlantılıdır. Etnosporlar bağlamında bu terimleri iyi anlamak gerekir.
Spor, “Bedeni veya zihni geliştirmek amacıyla kişisel veya toplu olarak gerçekleştirilen, bazı kurallara göre uygulanan hareketlerin tümü” olarak tanımlanır. Savaşların fiziki güçle, birebir mücadelelerle yapıldığı eski dönemlerde spor, Türkler için bir tür savaşa hazırlık idi.
Kültür, “Tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde meydana getirilen bütün maddi ve manevi değerler ile bunları oluşturmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünüdür.” Genelde ve Etnosporlar bağlamında kültürün işlevlerini şöyle sıralamak mümkün: Toplumsal davranışları düzenler ve toplumsal düzenin oluşmasına aracılık eder, kimlik kazandırır, bütünleştirir, toplumsal bilinç ve toplumsal kişilik gelişimine aracılık eder, mekanı ve sınırı içerisindekileri birleştirir, dışındakilere karşı farklılaşma sağlar, kaynaşmayı, toplumsal dayanışmayı güçlendirir ve toplumun sürekliliğini meydana getirir.
Gelenek, “Bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalmış olmaları dolayısıyla saygın tutulup kuşaktan kuşağa iletilen, yaptırım gücü olan kültürel kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi, töre ve davranışlar, anane, tradisyon”dur. Gelenekle modernlik arasında bilinenin tersine birbiriyle vazgeçilmez bir ilişki vardır. Modernlik, gelenekle bağların tamamen koparılması anlamına gelmez, tarihteki en güçlü modern olgular güçlü geleneksel bağlardan hareketle doğmuştur. Bu noktadan bakıldığında gelenekle bağını koparanın sağlam bir gelecek inşa edebilmesi zordur, denebilir. Gelenek gücünü geçmiş ile bugün arasındaki çizgiden alır, sürekliliğini de geleceğe hitap etmesiyle temin eder. Bağ koptuğu zaman geleneksellik biter, gelenekçilik başlar. Bu durumda sadece mazi yani mazide kalmış olan vardır.
Johan Huizinga, “Oyun, kültürün basit bir parçası değildir; kültür, oyunların birleşmesinden oluşur.” der. Türklerin spor oyunları geleneğinde iki etken çok önemlidir. Birincisi birey, pratik bir faaliyete dahil olur, fiziksel olarak gelişir, bağımsız hareket etmeye alışır; ikincisi çevresiyle ilgili bilgisini derinleştirerek bu faaliyetten manevi ve estetik bir memnuniyet elde eder. Halk geleneklerinin yaşamdan ve ilgi alanından çıkarılması, bireyin ve bütün toplumun doğurgan gelişimine zarar verir ve nesiller arasındaki doğal bağlantıların yelpazesini daraltır.
Etnospor, günümüz spor oyunlarının artan bir şekilde sanayileştiği, kurumsallaştığı ve başarının tek bir gösterge olduğu bir zamanda geleneksel kültürlerin muhafaza edildiği yerel kimliklere özgü değerleri bünyesinde bulunduran spor faaliyetlerinin genel bir tanımıdır. Dünya Etnospor Konfederasyonu’nun değerlendirmesine göre geleneksel spor ve oyunların dünya genelinde daha uygulanır ve bilinir olması, yaşatılması insanlığın tabiatında bulunan temel değerleri tekrar hatırlatacaktır. Geleneksel sporlar ve oyunlar, evrensel değerler çerçevesinde sahip olduğu; gelenek, saygı, dayanışma ve barış temelinde dört ilke etrafında insanlığa katkı sağlamayı amaçlar.
Türk Kültür Tarihinde Geleneksel Sporlar ve Oyunlar
Türk tarihinde MÖ. 2800’lerde atın evcilleştirildiği ve demir işlemeciliğinin yaygınlaştığı görülür. Çin kaynaklarında Türklerin cins atları çok iyi bir şekilde eğittikleri, bindikleri, hayatlarını adeta at üzerinde sürdürdükleri ifade edilmektedir. Türk tarihinin en eski eserlerinden olan Divanu Lugati’t-Türk’te güreş, avcılık, okçuluk, atlı sporlar, cirit, tepük, kayakçılık ve çeşitli çocuk oyunları ile ilgili önemli bilgiler bulunur. Tarihi kaynaklar incelendiğinde, Türklerde 160 civarında geleneksel spor ve oyunun ve bunların yanında 25’e yakın da at ile yapılan geleneksel sporun olduğu biliniyor.
Dünya Etnospor Konfederasyonu’nun Kurulması
Birinci Dünya Göçebe Oyunları, küreselleşen dünyada milli ve etnik değerlerin var olabileceğini ve geleceğe taşınabileceğini gösterdi. Bu organizasyondan sonra gerek Türk dünyasında gerekse dünya genelindeki bütün etnik sporları ve kurumları bir çatı altında toplamak, etnik spor anlayışının gelişmesini sağlamak, bu alandaki faaliyetleri desteklemek ve iş birliği yapmak üzere 2015’te İstanbul’da Dünya Etnospor Konfederasyonu (DEK, The World Ethnosport Confederation-WEC) kuruldu.
Dünya Etnospor Konfederasyonu Başkanı Bilal Erdoğan geleneksel sporlarla ilgili olarak “Bireysel ya da kolektif biçimde oluşan kimlik, geçmişi ele alarak geleceği şekillendirir. Bütün toplumlar, bireysel kimliği ve daha yaygın olarak işlev gören kolektif kimliği, varlıklarının korunması ve sürdürülebilmesi için önemli bir araç olarak görür. Bu psikolojik ilgi, ritüellerle güçlü bir toplumsal duyguya dönüşür. Milli ürün olarak bilinen geleneksel oyun ve sporların gelecek nesillere aktarılabilmesi için köklü kültür hatlarına ihtiyaç vardır. Bu hatları aksettiren malzeme ve tarihi geçmiş, aziz milletimizde fazlasıyla vardır. Dolayısıyla Türk tarihi ve kültürünün birçok derin manalarını taşıyan geleneksel sporları, bir kabilecilik anlayışı içinde övünülen değerler manzumesi olarak değil, millet şuuruyla yaşanan değerler demeti halinde görebilmek ve göstermek, bugün daha büyük önem arz etmektedir.” değerlendirmesini yapıyor.
Gelenekselin Geleceğe Aktarılmasında Dünya Göçebe Oyunları Organizasyonları
Türk Konseyi Liderler Zirvesi kararı doğrultusunda 2012’den itibaren Kırgız Hükümeti tarafından göçebe kültürün yaşatılması ve korunması amacıyla Dünya Göçebe Oyunları’nı düzenlemek üzere hazırlıklar başlatılmıştı.
Birinci Dünya Göçebe Oyunları 9-14 Eylül 2014’te Kırgızistan'ın Isık-Göl bölgesi Çolpon-Ata şehrinde düzenlendi. Daha önce mutabık kalınan iş birliği sözleşmeleri doğrultusunda Türkiye çeşitli devlet kurumları, Dünya Etnospor Konfederasyonu, TİKA, Türk Havayolları gibi kuruluşlarıyla bu ve daha sonraki programların gerçekleştirilmesi için büyük bir destek verdi. 10 farklı etnik spor dalında yapılan müsabakalarda 19 ülkeden 583 sporcu yarıştı.
İkinci Dünya Göçebe Oyunları 3-8 Eylül 2016’da Kırgızistan’ın yine Çolpon-Ata şehrinde gerçekleştirildi. İkinci Dünya Göçebe Oyunlarında 62 ülkeden bin 200 katılımcı yer aldı. Bu oyunlarda Kırçın yaylasında göçebe kültürü tanıtan “Göçebeler Alemi” adı altında 4 gün boyunca gösteriler, yarışmalar ve tanıtımların olduğu bir de festival gerçekleştirildi.
Üçüncü Dünya Göçebe Oyunları da 2-8 Eylül 2018’de Çolpon-Ata şehrindeki hipodrom, kapalı spor salonu ve Kırçın yaylasındaki etkinlikler olmak üzere üç ana alanda gerçekleştirildi. Üç defa Kırgızistan’da düzenlenen Dünya Göçebe Oyunları Kırgızistan’ın tanıtılması, turizmin gelişmesi, göçebe kültür değerlerinin canlandırılması ve geleceğe aktarılması, küreselleşen dünyada milli kültür değerleri ile milli kimliğin geliştirilmesine büyük katkılar sağladı.
Üçüncü Dünya Göçebe Oyunları’nın kapanış seremonisinde Dünya Göçebe Oyunları’nın bayrağı ve Tanrı dağlarından getirilen su dolu sembolik Köökör (deri suluk) Türkiye temsilcisine teslim edilmiş ve Dördüncü Dünya Göçebe Oyunları’nı düzenleme sırası Türkiye’ye geçmişti. Dünya Göçebe Oyunları, 16 Aralık 2021’de UNESCO’nun Hükümetler Arası 16. toplantısında Somut Olmayan Kültürel Miras Listesine de dahil edilerek tescillendi.
Dördüncü Dünya Göçebe Oyunları
Kırgızistan tarafından başlatılan Dünya Göçebe Oyunları, Türkiye’de yapılan Dördüncü Dünya Göçebe Oyunları ile daha ileri bir merhaleye taşındı. Etnosporlar ve oyunların merkezde olduğu program, başta Türk dünyası olmak üzere dünyanın çok farklı yerlerinden gelen insanların, kültürlerin buluşma alanı haline dönüştü. Programda kültür sanat etkinlikleri, sahne gösterileri, gastronomi sunumları ve onlarca değişik aktivite gerçekleştirildi. Programla ilgili rakamlara bakıldığında bu durum daha iyi anlaşılıyor. 4 günde 1 milyonun üzerinde ziyaretçinin geldiği alan kültürel değerlere, geleneksel sporlara ve oyunlara olan ilgiyi bir kez daha ortaya koydu. Dördüncü Dünya Göçebe Oyunları programının çok zengin içeriklerle, etkinliklerle bir uluslararası etnospor ve kültür şöleni halinde hazırlandığı görülüyor.
Dünya Göçebe Oyunları’nın başarılı bir şekilde gerçekleşmesi noktasında organizasyonun ana düzenleyicilerinden olan Dünya Etnospor Konfederasyonu Başkanı Bilal Erdoğan, oyunlar vesilesiyle Bursa'dan bütün dünyaya barış ve birlik mesajı verdiklerini belirtmiştir. Dördüncü Dünya Göçebe Oyunları'nda dünya kültürlerinin buluştuğunu belirten Erdoğan, “İznik'te 102 ülkeden 3 binin üzerinde sporcu, 40'ın üzerinde geleneksel spor branşında yarıştılar, gösteri yaptılar, kendi kültürlerini tanıtma fırsatı buldular. Geleneksel spor ve oyunların yanında geleneksel el sanatları, dünya mutfakları, geleneksel halk dansları, sahne gösterileri, çok renkli bir şekilde yerli ve yabancı misafirlerimizle buluştu." yorumunda bulundu.
Bayrak, 2024’teki Dünya Göçebe Oyunları’nın yapılması için bu kez Kazakistan’a teslim edildi.
Etnosporlar ve Dünya Barışına Katkısı
Türkiye, bölgesel ve küresel alanda barış ortamının tesisi için gayret gösteriyor. Bu çalışmalar, geniş yelpazedeki faaliyetlerle açık bir şekilde görülüyor. Etnospor faaliyetleri ve Dünya Göçebe Oyunları da bu faaliyetler dahilinde değerlendirilmelidir. Çok geniş coğrafyalarda varlıklarını devam ettiren Türk devletleri ve halkları başta olmak üzere dünya üzerindeki yüzlerce halkın geleneksel oyunlar vesilesiyle birbirini tanıması, anlaması, yakınlaşması ve barış içerisinde bir gelecek inşa etmesi için güzel bir alan oluşturuluyor. Bu faaliyetlerin amaçlandığı şekilde başarılı olduğu da net bir şekilde görülüyor.
Küreselleşmenin ve modernleşmenin etkisi ile geleneksel değerlerin arka plana itildiği bir dünyada Dünya Göçebe Oyunları ile Etnosporlar yani geleneksel sporlar ve oyunlar yeniden canlanmış ve yaygınlaşmıştır. Geçmiş değerlerin canlandırılması ve gelecek nesillere aktarılması noktasında da geleneksel sporlar ve oyunların rolünün büyük olduğu ortaya çıktı. Geleneği geleceğe taşıyacak en önemli kültürel değerler geleneksel sporlardır. Dünya Göçebe Oyunları organizasyonu Türk halklarının tamamında büyük bir heyecan ortaya çıkarmış, milli şuuru canlandırmış, birlik duygularını güçlendirmiştir. Dünya Göçebe Oyunları, Etnosporlar Türk dünyasında birlik, beraberlik, iş birliğini arttıracağı gibi uluslararası iş birliği alanında da aynı etkileşimler ortaya çıkaracaktır. Bu yüzden Türk devletleri tarafından en üst düzeyde desteklenmelidir.
