Rusya’nın Afrika politikasının temel belirleyicilerine baktığımızda üç faktörün ön plana çıktığını görmekteyiz. Bu faktörlerden ilki ve belki de önemlisi tarihi mirastır. Günümüzde Rusya’nın Afrika coğrafyasında izlediği siyasetin, haiz olduğu ikili ve çoklu ilişkilerin temeli esasen Sovyetler Birliği dönemine dayanıyor. Soğuk Savaş döneminde Sovyetler Birliği bölgedeki en etkili aktörlerden biriydi. Ortadoğu, Avrupa ve Asya kıtalarında olduğu gibi Batı ve Batı ideolojisiyle Afrika’da da çarpışıyordu.
Bölgede özellikle Batı sömürgeciliğine ve emperyalizmine karşı başlatılan her türlü girişimi destekleyerek hem kendi nüfuzunu tahkim etmeyi hem de Batı’nın nüfuzunu dengelemeyi hedeflemekteydi. Bu süreçte Afrika’daki birçok ülkeyle ilişkilerini derinleştirirken, muhtelif ülkelerdeki elitleri ve yönetici kadroyu kendi yanına çekmeyi başarmıştı. Bu dönemde alt ve üst yapı projeleriyle, askeri ve kültürel alanda attığı adımlarla Angola’dan Güney Afrika’ya Libya’dan Mozambik’e oradan da Uganda’ya uzanan geniş bir etki alanına sahip olmuştu. Bahse konu etki alanı ve tarihi miras, bugünkü Rusya’nın Afrika sahasında elde ettiği stratejik kazanımların ölçeğini ve bölge ülkeleri ile sağladığı askeri ve teknik alandaki iş birliğinin boyutunu belirliyor. Kısacası, Rusya’nın bazı bölge ülkeleriyle daha stratejik alanlarda -maden işletmesi, silah ticareti- iş birliği yapıyor olması; ancak bazılarında görece daha düşük etkiye sahip olmasının nedeni söz konusu tarihi arka planda yatıyor.
Silah İhracatında Rekor
Afrika’nın sahip olduğu geniş pazardan ve potansiyelden ekonomik çıkar elde edilmesi gayesi, Rusya’nın bölge siyasetinin temel belirleyecileri arasındadır. Yaklaşık 1,2 milyarlık nüfusu ve 2,6 trilyon dolarlık toplam GSYİH’sı ile Afrika kıtası, muazzam büyüklükte bir pazar teşkil ediyor. Bu çerçevede, iki sektör ön plana çıkıyor: Savunma sanayii ve enerji. Sayısal verilere baktığımızda 21 Afrika ülkesi Rusya’dan silah ithalatı yapıyor. Geçtiğimiz yıl kıtaya yapılan toplam silah ihracatının yaklaşık yarısı Rusya tarafından gerçekleştirildi. Söz konusu ihracat Rusya’nın tüm silah satışının beşte birine tekabül ediyor. Rusya’nın toplam silah ihracatından elde ettiği gelir 15 milyar dolar olduğuna göre, Afrika’ya yaptığı satıştan yaklaşık 3 milyar dolar kazandığını düşünebiliriz. Yalnızca 2020’de Rusya ve Afrika ülkeleri arasında yapılan silah ihracatı anlaşmaları 1,5 milyar dolar değerinde. Savunma ticaretinin detayları incelendiğinde helikopter, tanksavar, savaş uçağı, karadan havaya füze sistemleri ve tank olmak üzere önemli silah sistemlerini kapsadığı görülüyor.
Rusya’nın Afrika ülkelerine ihracat cirosu 2018’de rekor kırarak 14 milyar dolara ulaşırken, 2019’da 10 milyar doların üzerinde gerçekleşti. Rusya, bunların yanı sıra, petrol ve doğalgaz şirketleri aracılığıyla 10’dan fazla Afrika ülkesinde doğal kaynak çıkarımına yönelik yatırımlar yaptı ya da bu çerçevede çıkarma imtiyazları elde etti. Böylelikle de bölgenin enerji arz güvenliğinin sağlanmasında kritik bir aktör haline geldi. Rusya’nın Afrika ülkeleriyle gerek enerji ve savunma sanayii gibi yüksek bütçeli, stratejik alanlarda; gerekse tarım, gıda ve kimya gibi daha temel sektörlerde gittikçe derinleşen iş birlikleri gözleniyor.
Rusya’nın Afrika Dengesi
Afrika’nın kalkınması, gelişmesi, teknolojik olarak daha sofistike ve geniş yelpazede silah teknolojilerine sahip olması, Rusya’nın yalnızca iktisadi değil siyasi amaçlarına da hizmet ediyor. Rusya, Afrika’yı çok kutuplu dünya düzeninin sağlanmasında önemli bir partner olarak görüyor ve Afrika’nın yükselmesi bu bağlamda kendisi için büyük önem arz ediyor. Bu süreçte, diğer aktörlere nazaran Rusya’nın ön plana çıkması ve başta Batı olmak üzere diğer ülkelerin nüfuzlarının dengelenmesi, Rusya’nın bölgesel çıkarları için de elzem. Afrika’nın uluslararası sistemde bir kutup haline gelmesi ve Batı’nın dengelenerek kendi nüfuzunun tahkim edilmesi, Rusya’nın Afrika politikasını belirleyen üçüncü ve son faktördür.
Bütünden parçaya inerek Afrika ülkelerinin Rusya’yla tek tek ilişkilerine baktığımızda, Moskova’nın fırsatçı ve pragmatist politikalar ile bölgeye dahil olduğunu, ABD’nin Trump döneminde bölgeye azalan ilgisini de fırsat bilerek birçok alanda etkisini arttırdığını hem iktisadi hem de siyasi çıkarlarını maksimize ettiğini görüyoruz. Özellikle doğal kaynakların çıkarılması ve silah satışları bu noktada büyük önem arz ediyor. Ancak bu çerçevede Rusya için en az bu ikisi kadar önemli; hatta her ikisinin de elde edilmesi ve arttırılması noktasında büyük rol oynayan bir araç daha mevcut; o da paralı asker grubu Wagner. Her ne kadar Rusya tarafından resmi olarak tanınmasa da Wagner grubu, Kremlin’in Afrika sahasındaki en etkili araçlarından birisi. Açık kaynak verilerine göre Wagner; Sudan, Orta Afrika Cumhuriyeti, Libya, Zimbabve, Angola, Mali, Uganda, Tanzanya, Somali, Çad, Madagaskar, Gine, Mozambik, Güney Afrika ve Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde konuşlandırılmış durumda. Bazı kaynaklar ise Afrika ülkelerinin neredeyse yarısında etkin olduğunu belirtiyor. Asker sayısı tam olarak bilinmese de yalnızca Libya ve Orta Afrika Cumhuriyeti’nde ikişer bin askerin bulunduğu düşünülüyor. Sözün özü Wagner grubu, Afrika kıtası boyunca geniş bir faaliyet alanına sahip.
Wagner: Rusya’nın Nüfuz Aracı
Wagner grubu faaliyet gösterdikleri bölgelerde; doğal kaynakların korunması, liderlere özel koruma sağlanması ve kimin safında konumlandırıldıklarına bağlı olarak terör örgütleri veya isyancı gruplarla savaşılması gibi görevler üstleniyor. Bunun karşılığında ise silah satışı, doğal kaynakların -özellikle değerli madenlerin- çıkarılması ve işletilmesi gibi stratejik ayrıcalıklar elde ediyor. Söz konusu karşılık, Rusya’nın Afrika kıtasındaki nüfuzunu doğrudan arttırmakla kalmayıp, kritik sektörler üzerinde hakimiyet kurabilmesini ve önemli ekonomik çıkarlar elde etmesini de beraberinde getiriyor. Bunların yanı sıra, petrol ve doğalgaz kuyularının kontrol edilmesi, Rusya’ya pazar hakimiyeti ve arz kontrolü gibi fırsatlar sunuyor. Dahası, sağlanan kontrol kapsamında bu kuyulardaki -misal Libya- üretimin azaltılması veya ihracatın kısıtlanması, Rusya’ya kendisi için Avrupa’nın enerji arz güvenliğindeki yerini tahkim etme ve enerji ihracatını artırma gibi imkanlar doğuruyor.
Sonuç olarak; Rusya’nın Afrika politikasını belirleyen dinamiklerin tarihi miras, iktisadi çıkarlar ve Afrika’nın yükselmesi etrafında şekillendiğini, bu yükselme sürecinde ise diğer aktörlerin nüfuzlarının dengelenmesinin büyük önem arz ettiğini söylemek mümkün. Bununla beraber, söz konusu faktörlerin birçoğu yalnızca Afrika politikasının belirleyicileri değil genel olarak Rus dış politikasının dayandığı dinamikler arasında. Tarihi miras, Rusya’nın hem post-Sovyet coğrafyada izlediği politikaları hem de Ortadoğu siyasetini anlamlandırmada deyim yerindeyse olmazsa olmaz bir faktör. Keza, Batı ile güç mücadelesi ve Batı’nın nüfuzunun dengelenme arayışı da yalnızca Afrika için değil Ortadoğu ve Orta Asya gibi birçok bölgede karşımıza çıkıyor. Bunlarla beraber, fırsatçı ve pragmatist yaklaşımlar da Rus dış politikasının genel prensipleri arasında bulunuyor. Dahası, Rusya’nın ekonomik yatırımları, enerji alanındaki iş birlikleri, silah pazarı arayışı ve paralı askerleri araçsallaştırarak stratejik kazanımlar elde etme gayesi Afrika da olduğu gibi diğer birçok coğrafyada da kendisini gösteriyor.
